در موزه استانبول مجسمه زنی سوار بر قاطر است که از یکی از ساتراپهای ( استان ها) ایرانی در شرق ترکیه کشف شده است لباس این زن بی شک به لباس زنان لُر شباهت دارد . زنی “که زیر یک حجاب بلند پیراهنی را که تا قوزک پایش می رسد پوشیده و روی آن یک تونیک نیمه بلند آستین کوتاه در بر دارد1.” از آنچه که هاجر ضیاء سیکارودی ترجمه نموده است در می یابیم که آن لباس نیمه بلند یا تونیک آستین کوتاه همان لباسی است که در لری مینجایی “بال کُل” یا “سرداری ” مخملی نامور است که زنان لر فیلی می پوشیده اند اما متاسفانه در دهه های اخیر کلا منسوخ شده است.
در تاریخچه لباس زنان لر می توان به لباس یکی از ملکه های ایرانی اشاره کرد که چون زنان لر بختیاری که بر روی لچک یا کولوتک مزین به الماس نما و سکه های ریالی طلا و نقره مَینا را می بندند بر روی تاجی زنانه “می نا” بسته است و بصورت یک لو ( یک تاب) و گیل بال مینا (گوشه ی قسمت دوم مینا) بر روی دستان ملکه می باشد.
تصویر نقاشی شده ی این ملکه ایرانی بر روی تکه فرش باستانی ( زین فرشها) مربوط به ایران باستان است که توسط دو باستان شناس روسی کشف و هماکنون این اثر به موزه “ارمیتاژ ” منتقل شده است.
رودنکو باستان شناس روسی این زین فرش را متعلق به یکی از قبیله های کوچنده ی ایرانی می داند که ملکه ایرانی در حال نیایش در مقابل آتش است در حالی که ندیمه ای در پشت سر او قرار دارد .
لباس باستانی مردان را هم می توان در لباس یک پادشاه محلی در غرب لرستان و در منطقه ای که الان در عراق است و “هترا ” نام دارد جستجو کرد این مجسمه مرمری در موزه موصل بوده که پوشش این حاکم محلی کاملن لری است که مربوط به قرن دوم میلادی می باشد. که متاسفانه به دست گروههای تروریستی نابود شده است.
موضوع این نوشتار قرار بود در باره گُلوَنی و مَی نا، سربند های زنان لُر، باشد. همان گونه که همتبار نازنینم جناب آقای عیسی قائد رحمت در خصوص لباس لُری فیلی، منجوری ( پژوهش ها) نموده اند و زحمت کتابی را کشیده و پیرامون گلونی، این سربند زنان لر ناگفته هایی را بیان داشته است که در جای خود زیبا و برای نسل نوین مردم لر یک غنیمت است تا بدانند مادران و خواهران شان چه شوکتی را در گلونی ها و پرچم میناهایشان جستجو می کرده اند تا بتوانند در سایه گلونی و سرونی فرزندان و شیردلانی را به جامعه پیشکش کنند.
ایشان طی مقاله ای به تاریخچه و وجه تسمیه ها رنگها و نقشهای گلونی اشاره ها دارد که نشان از دقت نظر ایشان داشته است. بحث ابهت و جلال بخشیدن گلونی و چند سرونی وچند گلونی بستن گونه ای نشان از بزرگمنشی زنانه داشت هم چنانکه در شعری از «دا لالا» هم اشاره به این شکوه زنانه کرده ام :
قدم خیر سروَنی ش کاله
آساره زنَ گَله ماله
گُلوَنی ش تَنگوان کُه بی
دهدر رستمه زاله.
همان گونه که یک مرد اروپایی با بستن یک کراوت نظم و پشتکار و جدیت ش را در رسمی بودن کار روزانه تلقی می کند مینا و گلونی و سرونی نیز این اصالت جدیت زنانگی را در لُرمادران آفریده است که نباید از دیده ها پنهان بماند .
نکته ای باریکی که باید فراموش نشود هم در این روزگار لُر گریزی باز سرونی و گُلونی و مَینا گرچه، مگر در برخی مراسمهای رسمی دیده می شود اما از شعر شاعران لُرسرا دور نماند که خود جای شادینگی دارد.
مَینا (مَی نا) پوشش روسری زنان لُر در لُر بزرگ است نه تنها در بخنیاری بلکه لرهای بهمئی، بویراحمد تا فارس و بوشهر و زنان بالاگریوه بر سر می کردند.
واژه مَینا در زبان لُری همان واژه ی “مگه نا” زبان پهلوی است که به پوشش رسمی بلند سر زنان دربار گفته می شد. هم اکنون هم در زبان دری (زرتشتی) “مگنا” با سکون حرف “گ” پوشش روسری بلند رنگی زنان زرتشتی که شیوه ی بستن ش به سر چون زنان لر بختیاری و کهگیلویه تا بوشهر است گفته می شود. دگر گونی هجای”گ” به “ی” در زبان لری خود یک قاعده زبانی است گاه “گ” هایی که بصورت “ک” حالت گرفته اند نیز آشکارا ” ی” تلفظ می شود و واژه ی مگنا (می نا) از این قاعده مستثنی نیست.
نکته جالبی که باید به آن اشاره شود این است که زنان لُر مینجایی و لک هم سابقا گاهی مَی نا به سر می کردند میناهایی از جنس ابریشم و مَلمَل و پنبه ای نازک و بیشتر به رنگ مشکی که در دزفول بافته می شد و در گیل میناها نیز مهره های رنگی اغلب فیروزه ای و قرمز دوخته شده بود که در بالا گریوه رسم بود این میناها را بصورت یک لو و دو لو ( یک تاب یا دو تاب دور سر پیچاندن را لو گویند ) به سر می کردند و روی آن سروَنی که خود یک عمامه زنانه بود می پوشیدند. مراد روی مینا آن تاج عمامه را می بستند به آن گونه که در لُر بزرگ دستمال های سیاه رنگی از جنس گلونی با هیل های رنگی (خطوط رنگی در حاشیه داشت که در بختیاری ” دسمال شَده ” می گفتند و چون زنان قشقایی بر روی مینا می بستند و در در لرُجنوبی “دَلگ” با فتح “د” و سکون “ل” بیان می شد مورد استفاده می گردید.
هم اکنون این دستمال شَده یا دلگ فقط در روستاهای و لرِ یکجانشین اطراف رامهرمز و دزفول و شوشتر و در شهر گتوند و شهر و روستاهای سوق در کهگیلویه دیدم و گاه همان دستمال به شکل کلاه می شد و از پشت گره زده و روی لچک و مینا بسته می شد و در گذشته دو گوشه آویزان دستمال شَده را دو زینت نقره ای می بستند که ” گوی ” می گفتند “گو سره دسمال ” در شعر فولک مناطق لر بزرگ زیاد شنیده شده است. همان گونه که در بالا اشاره به بستن “می نای” ملکه ی ایرانی بر روی تاج ش داشتیم تاج زنان لر هم در زیر مینا است که لچک و یا کولوته ویا کولوتک نام دارد گونه ای از یک کلاه زنانه که بیشتر از جنس مخمل است و با دو بندینک که زیر غبغب گره می خورد و سپس مینا بسته می شود.
این کولوته ها و لچک ها در حاشیه نمای آن یک ردیف که کاملش 30 سکه نقره و طلا ( اشرفی) دوخته می شد وسپس بر روی پارچه ی لچک نقشهای گنبذی با الماس نما و منجق کاری نقش می زنند . از زینت های دیگر مینا “بند سیزن ” است که چون یک گردن بند به دو سنجق به دو طرف پشت سر روی مینا می بندند و در نمای زیر غبغب زیوری از جنس طلا یا نقره بنام ” زرنا ” یا ” زیر نایی ” یا ” بُن نایی ” زینت بخش نمای وَردِل میناست .
گُل می نا بِنوَشی تو
بهار کُه تنوشی تو
پریزادِ آیاپیری
خطی ری بَردِ تَوشی تو
رهدار
تنگوان : نام کوهی در شمال اندیمشک در مرز لرستان و خوزستان وارگه ی قدم خیر / بنوش : بنفش / تنوش : کوهی در ایذه / آیاپیر : از نامهای باستانی ایذه / تَوش : توش یا تاش صاف و صیقل داده شدهتنگوان
ورچیهسته (منابع ):
1-پوشاک در ایران باستان – نگارش به فرانسه ازفریدون پور بهمن برگردان هاجر ضیا سیکارودی ص 76 نشر امیرکبیر
2-مجموعه دا لالا ( لوه لوه دا ) نگارنده ص 60 و 84
3-پژوهشهای میدانی نگارنده
حسین حسن زاده رهدار – برگرفته از سایت: نشریه فرهنگی لور
عکسهای زینتی به انتخاب ستین لُر.