نگاهی به کتاب ” آثار باستانی و تاریخی لرستان” نوشته و تالیف حمید ایزد پناه
کتاب آثار باستانی و تاریخی لرستان ایزد پناه دارای سه جلد است که جلد نخست راجع به تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان و جلد دوم و سوم شامل آثار باستانی و تاریخی لرستان می باشد . نویسنده در جلد نخست سعی بر شناساندن تاریخ و تاریخ جغرافیایی و فرهنگی لرستان همراه با اطلاعاتی از مراسم و آیین و باورهای اجتماعی موجود و همچنین فرهنگ اجتماعی و زیستی و دگرگونی ها و تحولات تا عصر حاضر را بر پایه اسناد و مدارک علمی دارد. این جلد شامل سیزده فصل که به ترتیب دارای عناوین زیر است:
1-اقلیم لرستان 2-نخستین کانونهای فرهنگی انسانی 3- کاسی ها 4- لرستان در دوره های بعد از کاسی ها 5-تاریخ جغرافیای لرستان در سده های نخستین اسلامی 6-درباره نام ها یا واژه لر و تاریخ پیدایی آن 7-آیین ها و باورها 8-کیش و مذهب 9-لرستان در دوره دیلمیان و سلجوقیان 10-اتابکان لر کوچک 11-والیان لرستان از صفویه تا انقراض 12-وضع جغرافیایی و اجتماعی شهر خرم اباد 13-موسیقی لرستان.
درجلد دوم تلاش نویسنده مشتمل بر شناساندن آثار باستانی و تاریخی لرستان و ازجمله تقسیمات جغرافیایی این استان است که در پنج فصل این مطالب گردآوری و دسته بندی شده اند:
1-کلیاتی راجع به لرستان و پیشینه های تاریخی و راه های باستانی 2- درباره دره خرم آباد و دوره سنگی و آثار بناهای بعد از اسلام 3-بخش چگنی و آثار دوره های مختلف در آن 4-شامل طراحان و منطقه کوهدشت 5- با اطلاعاتی راجع به منطقه جنوب باختری لرستان و آثار اسلامی به اتمام رسیده است.
جلد سوم کتاب نیز بیشتر در تکمیل جلد دوم نگاشته شده و با اطلاعات بیشتر و کاملتری راجع به تقسیمات جغرافیایی و سیاسی دیگر مناطق استان و اوضاع اقتصادی و اجتماعی و تقسیمات ایلی و طایفه ای و جغرافیای انسانی و اصطلاحات بومی در آن گنجانده شده است که مشتمل بر ده فصل است که به ترتیب عبارتند از :
1-بخش الوار گرمسیری 2- بالاگریوه (بخش های ملاوی و ویسیان) 3-بخش پاپی 4-بخش زاغه 5-بخش هرو 6-بخش حومه 7-بخش دلفان 9-باستان شناسی لرستان 10-بخش بروجرد .
نگاهی گذرا به جلد نخست
اوضاع طبیعی لرستان
لرستان در جنوب غربی ایران در میان کوه های بلند با یخچال های طبیعی و دره های سرزمینی که مساحت تقریبی آن نزدیک به 50470کیلومتر مربع قرار گرفت است که از شمال به نهاوند ، از شمال باختری به کرمانشاه ، “از باختر به خاک کشور عراق ”، از جنوب و جنوب غربی به خوزستان، “از شرق به اصفهان و از شمال شرقی رشته کوههای ملایر و بروجرد متصل شده است. بیشتر خاک این استان شامل رشته کوه های مرتفع یا کم ارتفاع است مهمترین کوه های جنوبی آن کوه کور است که از شمال باختری به جنوب خاوری کشیده شده است . رشته کوه دلیچ که آن را دهلیز هم می نامند . کوه کیالو که از رودخانه کشکان شروع و تا دره سیمره می رسد و کوه مله که در امتداد زاگرس است . کوه های شمال شامل کوه کری و کوه پینه می باشد. کوه های غربی و مرکزی شامل سفید کوه و کوه مپل و دوکوه و راز است . رشته کوه های مرکزی و خاوری شامل کوه یافته کوه هشتاد پهلو و کوه چناره و چونی و کوه تاف می باشد.
این استان در بخش های جنوبی تا حدودی خشک و تابستان های آن گرم است ولی در بخش های شمالی و میانی هوا معتدل است . در این استان سه رود بزرگ جاری است که عبارتند از سزار یا دژرود ، کشکان و رود سیمره است. لرستان توسط کوه کور به دو منطقه پیشکوه و پشتکوه تقسیم می شود. یکی از کوهه ای مهم پیشکوه سفید کوه است که ساکنان آن لک و به زبان لکی تلکم می کنند. ساکنان جنوبی همگی لر و زبانشان لری است . بهترین اطلاعاتی است که می توان در مورد سکونت و نحوه معاش در لرستان در اواخر پلاستوسن یافت در دره خرم آباد واقع شده است.
اقامتگاه های شناخته شده در لرستان سه نوع است : دهکده های دائمی، دهکده های نیمه دائم و اردوگاه های چوپانی که سکونتگاه اصلی مردم است . محققان ساکنان اولیه لرستان را کاسیان می دانند که قبیله های لر کوچک و بزرگ از اخلاف آنان می باشد. کاسی ها صنعت ریخته گری و مفرغ کاری را بنیان نهادند و پرورش اسب را به وجود آوردند . از آنان به عنوان پدران پیشین اقوام لر یاد می کنند.
در زمان اشکانیان لرستان به علت موقعیت ممتاز جغرافیایی و کوهستانی دیوار دفاعی استواری در برابر یورش بیگانگان بود. در دوره ساسانیان غرب لرستان اهمیت بیشتری یافت. در کل می توان لرستان کنونی را جزء دوره های اشکانی و ساسانی که در عصر ساسانی جیال نام گرفت ، دانست. مردم لرستان در زمان حکومت امویان و عباسیان و همین طور در زمان قدرت یافتن حسن صباح نیز نقش و اهمیت داشتند.
مردم لرستان دارای آیین ها و باورهای خاص خودشان می باشند چه در انواع ازدواج و چه در مراسم مذهبی و مراسم سوگ و سوگواری و همین طور مراسم خاصی که در زمان عید نوروز برگزار می نمایند قابل توجه است. کیش و مذهب مردم لرستان جای بسی تامل دارد . لرستان یکی از کهن ترین سرزمین هایی است که در طول تاریخ خود پیدایش کیش های متفاوت را شاهد بوده است از جمله :این آیین ها ” آیین مهر و گسترش آن و پس از آن یکتا پرستی زردشت فراگیر شد و سپس با رواج اسلام ، این دین مورد پذیرش مردم قرار گرفت . در حال حاضر، مذهب رسمی و موروثی بومیان لرستان اسلام است و پیرو مذهب شیعه دوازده امامی اند.
در ادوار مختلف تاریخی ،سلجوقیان نیز مدتی حکومت لرستان را در دست داشتند که می توان مرکز اصلی و پایگاه مهم نفوذ آنها را شهر الشتر دانست. درزمان اتابکان لر کوچک” تیمور گورکانی لرستان را مورد هجوم خود قرار داد. در زمان صفویان نیز محدوده لر کوچک با همین مرزبندی امروزه بوده است.
از لحاظ ساختار شهری ،در گذشته خرم آباد از دو بخش بزرگ به نام “دردلاکان ” و “پشت بازار” تشکیل می شده است . بافت اصلی شهر مجموعه ای از بناها و کوچه های موازی یا پیچ در پیچ و نامنظم بوده که دیوار اصلی آنها خشتی یا کاهگلی و نمایی آجری و گره سازی های ساده بر آن خودنمایی می کرده است . اما ناامنی راه ها و مسیرهای تردد استان ، موجب رکود اقتصادی در لرستان شده و از رشد و پیشرفت این منطقه جلوگیری کرده است. در گذشته مشاغل عمده شهر شامل : سراجی، آهنگری، چلنگری، نعلبندی، بزازی، مسگری، جولاهی، عطاری، گیوه کشی و آزیه کشی بود.
از لحاظ آموزش و پرورش نیز از دوره قاجار تا زمان ورود ارتش در لرستان هیچ مرکز رسمی برای آموزش و پرورش وجود نداشت ولی پس از ورود ارتش به لرستان از مهم ترین اقدامات ان ها در جهت ایجاد زمینه برای آموزش و پرورش تشکیل شورایی از مشاهیر شهر برای ساخت یک دبستان بود . از دیگر ادارات که بعدها تاسیس شد می توان به اداره فرهنگ ، اداره احصاییه یا آمار و ثبت احوال ، اداره مالیه، اداره صمیه (بهداری)، انجمن شهر و صلحیه (دادگستری) اشاره کرد.
از لحاظ فرهنگی نیز شهر دارای رسانه ای به نام شب نامه صدای لرستان ، لرستان جوان بوده است. زبان لرستان، طلیعه لرستان، فروغ لرستان، ندای فرهنگ ، ندای لرستان، یام لرستان و روزنامه کبیرکوه نیز از دیگر روزنامه بوده است . موسیقی استان نیز از دیرباز دارای ویژگی های منحصر به فردی بوده است. از جمله ساز های این استان می توان به سرنا، تنبور، دهل و کمانچه اشاره کرد.
گذری بر جلد دوم
جلد دوم کتاب در ابتدا با معرفی راه های باستانی لرستان من جمله راه هایی که از شمال به جنوب و یا راه هایی که غرب را به شرق متصل می کردند اغاز و تا زمان هخامنشیان که تا حدودی با پرداخت پول توسط آنان امنیت این راه ها تضمین می شد شروع و سپس با توضیحی در مورد آثار تمدنی دوره سنگی که شامل غارها (غار قمری، غار پاسنگر، غار یافته، غار کنجی، غار ارجنه) وصنایع موجود در آن زمان و حیوانات کوجود در دره لرستان ، پایان یافته است.
در این بخش به طور مفصل در مورد چگونگی امرارمعاش و نوع اسکان ساکنان این منطقه و اولین اقامتگاه های لرستان بیان شده است. نویسنده در بخش دوم ازاین فصل به شرح آثار دوران تاریخی (پیش از اسلام) پرداخته است که به خوبی توانسته اطلاعاتی جامع و کاملی به خواننده انتقال دهد توضیحاتی که شامل شهر شاپورخواست و زمان تاسیس آن و مشخصاتی که داشته و همین طور بعضی نظریه ها که دیگر جغرافی نویسان در مورد این شهر نوشته اند . از دیگر آثار این دوره که این نویسنده به توضیح آن پرداخته است شامل پل شاپوری ، گرداب سنگی، دخمه ها ، سردابه ها و معبد مهر پرستی که به دخمه باباعباس مشهور است . این توضیحات شامل مشخصات و موقعیت این مناطق نیز می گردد.
در بخش سوم آثار و بناهای بعد از اسلام را مورد تحلیل قرار گرفته است. از جمله این آثار ، دژشاپورخواست، قلعه فلک الافلاک و قسمتهای مختلف آن است. نویسنده با نگاهی همه جانبه تمام ویژگی های بناهای موجود را معرفی و دسته بندی رده است. در این بخش همچنین سایر آثار دوره اسلامی مانند مناره، مقبره خضر، مسجد جامع زاهد شیر، شاهزاده عبداله و حتی روستای فلک الدین که دارای قبرستان مشهوری است ، شرح داده شده است همین طور چند نمونه از سنگ نوشته ها ی صفوی همراه با ترجمه کامل از آن ، در کتاب ذکر شده است.
آثار دیگری که در کتاب به آن اشاره شده است : پل آجری، مقبره باباطاهر، مقبره دوبرادران، مقبره زیدبن علی، مقبره محمدجلاله، مقبره میرسیدعلی، حوض موسی و کاروانسرای میرزاسیدرضا خرم ابادی است که در مورد هر کدام از آن ها به مکان و نوع ساختار و هزینه ساخت آن و نوع مصالح بکار رفته در آنبه صورت مختصر اشاره شده است.
فصل سوم با توضیحاتی راجع به بخش نسبتا وسیع لرستان به نام چگنی و ذکر تمامی مشخصات ظاهری این منطقه و آثار آن در دوره های مختلف مانند : پیش از تاریخ ” پیش از اسلام و آثار دوره اسلام که شامل غارهای مختلف از جمله (غار یافته ، تپه کرگونه، تپه تنوره بان ، دخمه ارسلان، غار قاژه، نقاشیهای حک شده در غار دوشه، شرح نقشهای منعکس شده بر روی دیواره ها، قلعه رکد، آثار موجود دوره ساسانی ، کشکان ،دیوار سنگی، تپه سراب، پیرشمس الدین، بابا دانیال ، تپه باباخانی ، تخته چراغ، مقبره حیات الغیب، گنبد الیاس، سنگ نوشته مربوط به سال 1002،سنگ توشته سراب چنگایی که راجع به هر کدام از این آثار نیز توضیحات مکفی ارائه شده است.
معرفی آثار و نقاشی های حکاکی شده در کوه های ناحیه کوهدشت نیز در این بخش ذکر گردیده است .از جمله نقاشی های جنوبی دره میرملاس، نقاشی های قسمت شمالی تنگه میرملاس، نقاشی های همیان در کوه کیزه ،نقاشی های شمال تنگه ، نقاشی های جنوب تنگه و دیگر آثاری که در مورد آن ها به بحث و تفسیر پرداخته که شامل قلعه ها (چنگیزی، کم ور، سیله، دوشه، پنجه علی، گنبد شاه محمد، گنبد ابوالوفا و بلوران) است.
فصل آخر کتاب به طور کامل و مفصل به گفتگو و شناساندن منطقه جنوب باختری پرداخته است که از جمله بحث های او در این فصل شامل وضع جغرافیایی منطقه، پیشینه تاریخی آن ، تپه های باستانی و آثار تاریخی مربوط به آن مکان، علت ویرانی و تخریب منطقه سیمره ، آثار ساخته شده در دوره اسلام ، کتیبه های بجا مانده به خط میخی آشوری مربوط به هزاره اول پیش از میلاد و دیگر آثار تاریخی در دوره والیان مختلف آن .
نویسنده در پایان هر فصل قسمتی را نیز به تصاویر همراه با توضیحی مختصر راجع به آن آورده است که توضیحات او را کامل می کند ولی به طور کلی و به نظر بنده اگر این تصاویر در کنار توضیحات اصلی آن آورده شده بود به نظر بهتر بود زیرا خواننده می توانست بین تصویر و نوشته های مرتبط به آن ارتباط برقرارکند و البته این طور طبقه بندی کتاب نشان از نظم نویسنده دارد که هر بخش را جدا از یکدیگر بیان کرده است ولی یک مقداری موجب پراکندگی موضوعات شده است .
گذری بر جلد سوم
جلد سوم کتاب نیز در ادامه جلد دوم نگاشته شده است که در واقع به شرح در مورد دیگر بخشهای لرستان پرداخته است. او برای جمع اوری این اطلاعات راههای زیادی را پیموده و خطرها به جان خریده تا بتواند این اماکن را همراه با تمامی مشخصات و مختصات برای علاقه مندان بازگو نماید. در جلد سوم نویسنده با توجه به تقسیمات سیاسی زمان هشت بخش را مورد بررسی قرار داده است . در هر بخش از کتاب نویسنده پس از اینکه جغرافیای طبیعی آن مناطق را شرح داده است درباره اوضاع اقتصادی و اجتماعی سابقه تاریخی” جغرافیای انسانی و همینطور تقسیمات ایلی و طایفه ای و اصطلاحات بومی رایج در هر منطقه را شرح و تفسیر نموده است.
در بخش نخست به شرح و توضیح الوار گرمسیری منطقه واقع در جنوب شرقی لرستان و آثار تاریخی موجود در این منطقه پرداخته است که با توجه به نیاز خواننده و با ذکر هر آثار تاریخی شرحی نیز که شامل مختصات این آثار و نوع سازه و تمدن و قدمت آن آورده است که فهم آنرا برای خواننده آسانتر می نماید.
فصل دوم درباره بخشهای ملاوی و ویسیان صحبت نموده است که با توضیح اوضاع جغرافیایی آغاز و با توصیفاتی درباره آثار باستانی آن در دوره های مختلف از جمله در زمان پیش از اسلام ” آثار تاریخی اسلامی به شرح پرداخته است از جمله آثاری که در این مناطق موجود است می توان به تپه واشیان ” غار کلماکره ” غار کوگان ” قلعه کوگان “ل کر و دختر ” فلعه بهرام ” بقعه شجاع الدین خورشید ” شاه احمد ” قلعه سفیذ ” بقعه بابازید” شاهزاده محمد ” قلعه چشمک و…..) اشاره کرد .
ذکر این آثار بحدی دقیق است که می توان به جرات گفت که به شرح آثاری آثاریرداخته است که تا بحال خیلی از مردم عادی نام آنها را نیز نشنیده است در ادامه به شرح افسانه ها و حکایاتی یرداخته است که خالی از لطف نیست .
فصل سوم کتاب در مورد بخش پاپی می باشد که مانند دیگر بخشها به شرح اوضاع طبیعی منطقه و کوههایی که در این قسمت می باشد و آبهایی که از آن می گذرد و زبان و سابقه تاریخی و آثار آنرداخته است همچنین مختصری نیز در مورد وضع اجتماعی و سیاسی آن آورده است از جمله آثار این منطقه که نویسنده به بیان آن پرداخته است می توان به دژ گریت ” مقبره مارگیمه ” مدفن سیف الدین رستم و سرخابن اشاره نمود که حاصل از سعی و تلاش نویسنده در جمع آوری این مطالب می باشد.
در بخش چهارم به بحث و تحقیق در مورد بخش زاغه و اوضاع و احوال طبیعی و جغرافیایی و آثار باستانی و تاریخی و جمعیت و زبان و وضع اقتصادی و سیاسی آنرداخته است که با توجه به وسعت این منطقه در حال حاضر می توان گفت تا جایی که توانسته سعی در نگارش تمامی نکات و مطالب مهم در این زمینه کرده است .
فصل پنجم و ششم در مورد بخشهای هرو و دیگر بخشهای حومه پرداخته است که به ترتیب به شرح مختصری از اوضاع طبیعی ” نام کوهها و رود مهم این بخش پرداخته است . سپس توضیحی درباره وضع اقتصادی و معاش مردمان در این منطقهرداخته است بعد از آن مختصری راجع به وضعیت سیاسی و اجتماعی آورده که نیاز به توضیحات بیشتری دارد . پس از آن درباره ربان و جمعیت و مذهب و سپس آثار باستانی و تاریخی این بخشها صحبت به میان آورده است .
بخش بعدی که نویسنده درباره آن نوشته است بخش سلسله یا الشتر می باشد توصیفات نویسنده در این قسمت جامع تر است در این بخش نویسنده علاوه بر اوضاع و احوال جغرافیایی منطقه ” اوضاع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و تمدن آن ” به ذکر نام طوایف و ایلات مهم این بخش پرداخته است که در پایان راجع به هر کدام توضیحاتی نیز آورده است که می تواند جالب توجه باشد البته می توان گفت که شاید تنها برای مردمان این دیار جالب توجه است . پس از چندی شرحی درباره پیشینه باستانی و تاریخی الشتر ذکر نموده است در ادامه این توضیحات مطالبی نیز در دیگر کتب تاریخی و توسط دیگر تاریخدانان در مورد این منطقه آورده شده است نیز ذکر می نماید که درخور ستایش است و نشان از مطالعه نویسنده و تلاش او برای نگارش هر چه بهتر کتاب مذکور است .
فصل هشتم درباره بخش دلفان نوشته شده است که مانند دیگر بخشها با اوضاع طبیعی شروع و سپس شرحی درباره وضع اقتصادی ” اجتماعی و سیاسی ” جمعیت ” زبان و مذهب ” پیشینه تاریخی و باستانی و آثار آن در تمامی ادواررداخته است تنها تفاوت این بخش با بخشهای قبلی توضیحاتی است که نویسنده درباره سفالینه های مختلف این منطقه و زمان کشف و همینطور توضیحات اضافی که راجع به تپه مرکزی باباجان آورده است که درک آن برای مردم عادی بسی مشکل است البته آوردن تصاویر در کنار این توضیحات کاری مناسب است ولی باز هم برای مردمان خارج از این استان جای تامل و بررسی بیشتری دارد .
بخش بعدی که توضیحاتی کامل و جامع در مورد باستان شناسی لرستان و نظریات محققان و باستان شناسان مختلف درباره آن است ذکر نموده است . تحقیق نویسنده در این فصل به دورانهای پارینه سنگی ” میانه سنگی و نوسنگی می باشد. س به توصیفی درباره دوره مفرغ در لرستانرداخته است . در ادامه سیر تاریخی این منطقه را مورد بحث قرار داده است که این بخش بر ای باستان شناسان می تواند ارزش بالایی داشته باشد. توضیحات نویسنده در مورد عصر مفرغ در این منطقه و محل ساخت آنها و سابقه تاریخی که دارند همچنین نقشهای حک شده بر روی آنها درخور توجه است و می توان گفت بانسبه دیگر منابع تاریخی استان کاملتر است.
نویسنده حتی برای جمع آوری این اطلاعات و عکسهای آثار مفرغی لرستان به کشورهایی نظیر لندن ” پاریس ” رم ” مونیخ و ژنو سفر نموده است که بتواند اطلاعاتی که به خواننده الغا می نماید دارای ارزش تاریخی و سابقه صحیحی می باشد که این امر خود جای تشکر و قدردانی را دارد کمتر محققی را می توان یافت که اینهمه رنج و مشقت را برای نوشتن یک کتاب که در زمره منابع مهم کتب تاریخی و باستانی لرستان است را تحمل نماید . در آخر کتاب نیز به شرح و تفسیر بخش بروجرد پرداخته است از با توضیحاتی در موردیشینه تاریخی این منطقه و همینطور استفاده از آثار دیگر محققان شروع و در ادامه به ذکر تقریبا تمامی آثار این منطقه از جمله تپه ملارمیان ” تپه قلابایی ” امامزاده جعفر ” مقبره شاهزاده ابوالحسن ” مسجد امام بروجرد ” قبر آقا حسیت ” دوخواهران و …. پرداخته است که هر کدام نیز شامل شرح حال مخصوص به خود می باشد .
در پایان هر فصل حمیدایزدپناه عکس هایی درباره تمامی موارد بحث خود آورده است که برای شناساندن بهتر و دقیق تر هر کدام از مکان هایی که ذکر آن ها در کتاب رفته است آورده شده است .
بنامین بزار دانشجوی مدیریت جهانگردی دانشگاه آزاد خرم آباد
برگرفته از : انسان شناسی و فرهنگ