صدای ایل: نگاهی به موسیقی مقامی بختیاری

مقام‌های موسیقی ایل بختیاری به نام بیت( beit) معروف هستند. از مشهورترین آنها به مقام گله‌داری، برزگری، ابولقاسم‌خان و مقام شیرعلی‌مردون که تعداد آنها حدود 20 تا 25 مقام است می‌توان اشاره نمود.

هر طایفه و تیره نوازندگان محلی ویژه‌ای دارد که به آنها توشمال می‌گویند. توشمال‌ها دارای طایفه و محل زندگی جداگانه‌ای هستند، مخارج سالیانه خود را با شرکت در مراسم عروسی، عزاداری و جشن‌های دیگر به دست می‌آورند و به کار زراعت و دامداری نیز می‌پردازند.توشمال‌ها مردمی عاشق پیشه و شاعر مسلک هستند که بیشتر وقت زندگی روزانه خود را صرف ساختن ابیات، لطیفه‌ها، ضرب‌المثل‌ها و متل‌ها می‌کنند. آنان در به وجود آوردن آثار و ادبیات عامیانه سرزمین بختیاری سهم بسزایی دارند.

آلات موسیقی بختیاری‌ها، ساده، محدود و عمدتاُ شامل: کرنا، ساز و دهل است. آوازهای محلی روستاهای چهارمحال و بختیاری با لحجه‌های مخصوص به خودشان به خصوص در هنگام عروسی و شادی واقعاً جالب توجه است.موسیقی بختیاری یکی از حوزه های گسترده موسیقی مقامی ایران است. نام مقام ها بیانگر نسبت هر نغمه با موضوع و سرگذشت ابداع آنهاست و این بدان معناست که هر مقام اصیل موسیقی بختیاری در نسبت با مراسم، آئین ها و یا سنت های ایل بختیاری تکوین یافته است.

اما مرور زمان و وسعت ارتباطات، مخصوصا در حوزه شنیداری با گرایش های انتزاعی، تجریدی و گاه التقاطی سبب شده است تا نغمه های ناب این موسیقی از دسترس دور بماند و یا کم فروغ گردد. نغمه های دیگر موسیقی بختیاری که بعد از موسیقی کهن این قوم شکل گرفته اند، عمدتاً تصانیفی است که بر اساس لحن کلی موسیقی بختیاری و بعضاً متاثر از یکی از مقام های اصلی یا نغمه های وابسته به آنها ساخته و اجرا می شوند. درونمایه و مبنای مضمونی این موسیقی عمدتاًّ بر محور معیشت دامپروری و روابط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن معطوف بوده و بازتاب نحوۀ تعامل و تفکّر بر زندگی افراد ایل است.

اصیل ترین نغمات موسیقی بختیاری عمدتاً در زاگرس مرکزی به ویژه مناطقی از چهارمحال و بختیاری تا خوزستان و منطقۀ موگویی و سر آقا سید قابل ردیابی است.

موسیقی این ایل به دو بخش کلی موسیقی سازی و آوازی قابل تفکیک می باشد. موسیقی سازی این منطقه شامل نغمات و تکه هایی است که توسّط کرنا، سرنا، سرنای دوبر، دهل مضاعف، دایره (عمدتاً در بخش میزدج)، نی شیت و نی چوپانی هفت بند اجرا می شوند. مهم ترین بخش از این گروه نغمات شامل موسیقی انواع بازی ها، رقص ها، مراسم سوگ آمیز کتل است که توسّط کرنا، سرنا و دهل نواخته شده و نیز قطعات و نغمات چوپانی است که ناظر بر فعالیت های دامپروری است. این گروه از نغمات فاقد بیان آوازی است.

موسیقی آوازی بختیاری که بخش بزرگی از موسیقی ایل را تشکیل می دهد، عمدتاً در سه فرم شامل آوازهای با متر آزاد، (مانند گاگریو)، آوازهای با متر فراخ (مانند خسرو و شیرین) و آوازهای با متر مشخص و با تقارن های معین متریک در جملات و ریتم (مانند دای نی ها day-ni-ha) قابل تعریف است. لازم به ذکر است که عنوان کلّی نغمات و ملودی ها در میان ایل هنگ (hang) یا آرنگ (arang) است. ضمن اینکه برخی نغمات نیز دارای پیشوند یا پسوند مقوم (moqum) می باشد.

این موسیقی مانند دیگر انواع موسیقی ایلی و قومی نواحی ایران از کارکردهای مختلف و متنوعی برخوردار بوده و اقشار مختلف ایل (اعم از سنی و جنسی) با آن مأنوسند. یادآوری و قید نام افراد در لالایی، نغمه های عروسی، بلال ها، نغمات حماسی و گاگریو (موسیقی عزا) مبیّن این نکته است که این موسیقی از تولّد تا مرگ با یکایک افراد ایل در ارتباط است. از این منظر هر یک از اقشار اعم از کودکان، جوانان، سالخوردگان و زنان موسیقی های مخصوص به خود دارند.

به غیر از نغمات آوازی لالایی یا سرتوه (sartave) که در اوصاف و جهت آرامش نوزادان از سوی مادران خوانده می شود، کودکان نیز با انواع ریزمقام ها و ترانه هایی با ریتم متقارن همچون بی لی (bey- li)، تیشترک tistarak) (یا تیشتر تیشتر(tistar- tistar) و عاریس بازنده (aris- bazande) خود را سرگرم می سازند.

زنان ایل در شئون مختلف زندگی و معیشت نغمات خاصی می خوانند. آوازهای تن دار (tandar) یا قالی بافی، آوازهای گاودوشی و مشک زنی، آوازهای مخصوص چرای گاو (گلو گلو golu- golu) و آوازهای سوگ آمیز گاگریو (gagriv) نمونۀ نغمات مختص زنان است. بر این مجموعه باید ریز مقام ها و ترانه های سرور آمیز مانند آهای گل و دای نی نای را نیز افزود. این گونه ترانه ها به صورت تک خوانی، همسرایی و یا مبادلۀ آوازی میان خوانندگان اجرا شده و عموماً در مراسم جشن و سرور و عروسی ها یادآور خوشی ها و الهام بخش آرزوهای شیرین دختران و زنان ایل است.

بر این اساس موسیقی ایل بختیاری یکی از اصلی ترین وجوه فرهنگ ایلی و بازتاب تفکّر، ذوق و زیباشناسی مردم ایل است.موسیقی مقامی بختیاری که ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ ،آیین وزندگی ایل دارد را شاید نتوان به صورت زیر تقسیم بندی کرد:

1- مقام گاه گریو

اصطلاح “گاه گریو” به معنی وقت و هنگام مویه است. به آن “گوگریو” هم گفته می شود که به معنی امر به مویه گری است. مویه گری به معنی میتولوژیک در موسیقی عزای بختیاری در عصر حاضر هم وجود دارد؛ اگر چه علت ظهور آن دیگر، به جا آوردن آیین ها مطابق با اجزای نهاده شده نیست، اما لااقل صورت کلی آن قابل دریافت است و مقام “گاه گریو” بستر ظهور این جنس از موسیقی مویه گرانه است.

اما در توصیف مصداق گونه “گاه گریو” اشاره به ” علی داد نو دال کـُش ” ضروری می نماید.

“علی داد” مرد شجاع، دلیر و قهرمان ایل بختیاری که قادر بوده است 9 “دال”(لاشخور) را با یک تیر در آسمان بزند؛ توسط برادر خود به حسد کشته می شود. موسیقی دانان و مویه گران بدین سان برای ” علی داد ” مویه ها نمودند و در مقام “گاه گریو” اشعار فراوان خواندند و گریستند. در مقام ” تیپومی ” نیز که اشاره به خصایص فیزیکی و روحی قهرمان دارد، خوانندگان به صورت بداهه اشعاری می خوانند و جمع با آنان دم می گیرند و جنسی از مویه گری که کم نظیر است، تجلی می یابد.

سکندر درد تو درمون نداره/گذشته کار تو برگردون نداره

2- الف) شیر علی مردان

شیر علی مردان یکی از خان های ایل هفت لنگ بود که در مبارزه با حکومت جور سرانجام به شهادت رسید.

ب) گلوم گلوم

تصنیفی تغزلی است که انواع مختلف دارد.

3- سرکوهی

مقامی کهن است که چوپان ها آن را با نی می خواندند و می نواختند. این مقام در عصر حاضر با سازهای دیگری نیز نواخته می شود.

4- الف) لچک ریالی

زنان ایل بختیاری به روسری یا دستمال سر خود که به آن لچک گفته می شود، سکه می دوخته اند و زنان متمول جنس سکه ها را از نقره انتخاب می کردند. نام تصنیف به این موضوع اشاره دارد. این نغمه اغلب در مراسم شادی نواخته می شود و مورد علاقهً فراوان مردم بختیاری است.

ب) برزگری

این نغمه در راسته ای موسیقی کار قرار می گیرد و در مورد درو و کشاورزی است که همراه شعر با حالتی تغزلی خوانده می شود. البته بعدها با تغییراتی توسط سازهای دیگر نیز نواخته شده است.

5- الف) پیش نوازی

به عنوان مقدمه نواخته می شود.

ب) حوری حوری

نام زنی است که منظومه ای عاشقانه در وصف او سروده شده است.

6- الف) چشمهً کوه رنگ

یکی از چشمه های قدیمی و پر آب است که سرچشمه رودخانه بزرگ استان چهارمحال و بختیاری و استان های مجاور به شمار می آید. نغمه در وصف این چشمه پرداخته شده است.

ب) سحر ناز

نغمه ای تغزلی که در وصف “سحر ناز” زن زیبای بختیاری است.

7- الف) چوب بازی

همان گونه که از نام آن استنباط می شود؛ نوعی موسیقی همراه با چوب بازی است که در آن دو یا چند مرد با حالتی حماسی و هماهنگ با ضرب آهنگ موسیقی، نبردی نمایشی را به اجرا در می آورند. نغمه های این نوع چوب بازی در موسیقی بختیاری کاملا منحصر بفرد بوده و مخصوص ایل بختیار است.

به لحاظ طبقه بندی، چوب بازی یکی از انواع اصلی و مهم موسیقی بختیاری است و مقامی کاملا مشخص و شناخته شده به حساب می آید. در تشخیص ماهیت و ساختار و حتی شیوه اجرای آن، دو نشانه مهم قابل ذکر است. اول اینکه موسیقی چوب بازی مخصوص کرنا و دهل است و تبعیت تمامی نغمات و الحان آن از یک ریتم، میزان و متر مشخص است. مشخصه دیگر و فرعی این مقام، تعلق آن به فضای باز است، چرا که صدای پر حجم و پر طنین کرنا و دهل در فضای بسته خوشایند نیست، زیرا نوای دهل و کرنا و مقام و بازی چوب بازی، اصولا تمرینی برای میدان رزم آوری است. هنگام اجرای مقام چوب بازی که با آن دو رقصنده مشغول رقص و چوب بازی هستند، ضربات چوب رقصندگان چنان محکم و پر قدرت است که بر اثر برخورد چوب های بسیار محکم بلوط به یکدیگر که مانند شمشیر است، چوب ها شکسته و به هوا پرتاب می شوند.

ب) نی چوپانی

نامی دیگر برای انواع سرکوهی هاست که توسط چوپانان نواخته و خوانده می شود.

8- گلمی، های گل

از تصانیف جدید است که بر اساس حالت های کلی موسیقی بختیاری ساخته شده و اساسا به سازهای باستانی بختیاری تعلق ندارد.

9- جشن نوروزی

نغمه ای که در ایام عید نوروز و یا به مناسبت اعیاد دیگر نواخته می شود. این نغمه به احتمال فراوان از موسیقی های دیگر، وارد موسیقی بختیاری شده است و اصالت آن در حوزه موسیقی بختیاری نیست.

11- الف) مقام بیدگونی

لفظی کلی است که اشاره دارد به نغماتی که منشاء بیدگونی دارند.

از جمله این نغمات گلوم گلوم است. گلوم گلوم در موسیقی بختیاری انواع مختلفی دارد که نوعی از آن تحت تاثیر یکی از نغمه های خراسانی است.

ب) گل ناز جهرم

گل ناز جهرم هم مانند گلوم گلوم در حوزهً مقامی کلی که به آن حاجیونی گفته می شود، به اجرا در می آید یا لااقل لفظ حاجیونی به منشاء نغمه اشاره دارد.

ج) فرود

در موسیقی بختیاری، مانند موسیقی های دیگر، فرودهای شناخته شده ای و جود دارد. این مشخصه در موسیقی بختیاری بسیار بارز است.

هر چه که به نغمه های قدیم تر رجوع کنیم، حالت کلی این فرودها شبیه تر و همسان تر می نماید.

برگرفته از: انسان شناسی و فرهنگ anthropology.ir