معلوم نیست چرا اغلب ایرانیان عادت دارند، آغاز تاریخ و تمدن خود را به برآمدن هخامنشیان نسبت دهند. دوران هخامنشی -۵۵۹ تا ۳۳۱ پیش از میلاد- اگرچه فرازی درخشان در تاریخ ایران باستان و بلکه جهان باستان است، اما سرآغاز تاریخ ایران نیست.
حتی اگر ملاک را بنیاد سلسله های آریایی بدانیم، این مادها بودند که قبل از هخامنشیان دست به تأسیس دولت زدند؛ و قرن ها قبل از مادها نیز تمدن های درخشانی همچون تمدن “عیلام” در این سرزمین پایه و مایه داشتند.
عیلامیان که از نژاد “زاگرو- عیلامی” بودند، در اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد وارد دوران شهرنشینی شدند. دین شان مانند بسیاری دیگر از اقوام باستانی، مبتنی بر پرستش ارباب انواع بود. در نظر آن ها جهان آفریده رب النوع مؤنثی بود که با یک رب النوع مذکر ازدواج کرده بود و نه تنها همسر او بلکه مادرش نیز به حساب می آمد. به همین دلیل، نسب عیلامیان از طریق مادر منتقل می شد.
آنها در ۲۷۰۰ پیش از میلاد موفق به تأسیس سلسله حکومتی به مرکزیت شوش شدند و دولتی را شکل دادند که به شکل فدراتیو اداره می شد. ایالت های عیلام مستقل از دولت مرکزی بودند، اما حدود استقلالشان بسته به ضعف یا قدرت دولت مرکزی کم و زیاد می شد.
هسته اصلی کشور عیلام شامل خوزستان، لرستان، پشتکوه (استان ایلام کنونی) و کوه های بختیاری بود و دایره نفوذش در اوج قدرت تا مرکز ایران پیش می رفت.
عیلام همسایگان متمدنی داشت و طی چند هزار سال بده و بستان فرهنگی با ایشان بر غنای تمدن خویش افزود. نخستین همسایگانش، آکد و آشور بودند که گاه از در سلطه بر عیلام وارد می شدند و قدرت سیاسی اش را محدود می کردند. بعدها این دو درهم آمیختند و تمدن بابل را شکل دادند.
رابطه عیلام و بابل همیشه مسالمت آمیز نبود و بارها بینشان جنگ درگرفت. ابتدا عیلام بر بابل چیره گشت و به چنان قدرتی رسید که نام شاهانش به تورات راه یافت اما بعدتر “نبوکدنصر” یا همان بخت النصر معروف، عیلام را شکست داد و تحت سلطه بابل درآورد.
مدتی بعد بابل به دست دولت آشور برافتاد و آشور و عیلام با یکدیگر همسایه شدند. این، سرآغاز نگون بختی عیلامیان بود. پس از چند رشته جنگ بی حاصل، آشور بانی پال به خاک عیلام حمله برد و ضمن غارت معابد و خزاین ثروتمند عیلام، خاکش را به توبره کشید.
بدین سان دولت عیلام در ۶۴۰ پیش از میلاد برافتاد. بخش جنوبی آن به مرکزیت شوش ضمیمه قلمرو آشور شد و بخش های شمالی به پارس ها رسید. ۸۰ سال بعد، پارس ها سلسله هخامنشی را بنیان نهادند و پایتخت زمستانی خود- شوش- را بر بقایای تمدن عیلام بنا کردند.
عیلامیان گرچه در زوایای تاریک تاریخ گم شدند، لیکن میراثی را از خود برجای نهادند که رد پایش را می توان تا دوران ساسانی (سده سوم تا هفتم میلادی) در فرهنگ و تمدن ایران باستان به روشنی تعقیب کرد.
تمدن آنان تا حدود هفتاد سال پیش که کاوش های باستان شناسی در جنوب و جنوب غرب ایران آغاز شد، ناشناخته بود. اما به زودی آثار شگرفی از دل خاک بیرون آمد و تصویری از یک تمدن بسیار پیشرفته را پیش چشم انسان معاصر قرار داد.
سرآمد این آثار زیگورات چغازنبیل بود. ابعاد این معبد عیلامی با ۳۳۰۰ سال عمر، حتی در قیاس با معماری جهان امروز، بسیار بزرگ است و این بزرگی با در نظر گرفتن امکانات محدود بشر در ۳۳ قرن پیش، حیرت بیننده را فزونی می بخشد.
گزارش مصور زیر به معرفی این اثر تاریخی می پردازد. اثری که شاید بتوان آن را به سبب بزرگی و دیرینگی اش “مادر معابد ایران” لقب داد.
فرشید سامانی
برای دیدن گزارش مصور اینجا را کلیک کنید
بر گرفته از Jadid Online