سون هدین Sven Anders Hedin سیاح و جهانگرد سوئدی، در سال 1865 میلادی در استکهلم به دنیا آمد و در سال 1885 میلادی تحصیلات دانشگاهی‌اش را آغاز کرد. با این‌که سفرهای اکتشافی سوئدی‌ها در آن زمان به ناحیه قطب شمال محدود می‌شد، اما سون هدین به سوی آسیا و شرق کشیده شد. هدین سه بار به ایران و هربار به مقصدی متفاوت سفر کرد. نخستین سفر او در سال 1886 میلادی و در سن 21 سالگی بود و با “کوله‌ای بر پشت” ایران را درنوردید و به مناطق شمالی و شرقی ایران سفر کرد. هدین در سومین سفرش به ایران در سال 1906، تجهیزات عکاسی‌اش را به همراه داشت و عکس های ممتازی از مناطق کویری ایران برجای گذاشت. سون هدین تنها سیاح خارجی بود که در سال های پیش و نیز در حضور ویلیام ناکس دارسی به ایران آمد و شاهد تلاش های طاقت فرسای دارسی و دوست نیوزلندی او برای اکتشاف نفت در ایران بود. آن‌چه در پی می‌آید نگاهی به سفرنامه این سیاح سوئدی است که تحت عنوان «کویرهای ایران» توسط دکتر پرویز رجبی به زبان فارسی نوشته شده‌است، اثری که به شرح ماجارهای اکتشاف نفت در ایران اختصاص دارد.
***
اثر رشک برانگیز «کویرهای ایران» نتیجه چهار سفر سون هدین است. او در این کتاب غالبا به مناطق صحرایی و کویری ایران سفر کرده است. اما گاه گاهی روزنه هایی به مسائل متفرقه و گاه حاشیه ای نیز او را به وجد آورده تا پدیده های مختلفی را مورد کاوش قرار دهد. سون هدین که در اولین سفرنامه خود نوشته بود: «ایران از هر لحاظ فقیر است، مگر به لحاظ کیلومتر مربع» به تدریج به نقاط مختلف و ناشناخته ایران جلب شد و اماکنی را کشف کرد که بعدها به مهمترین منبع ثروت ایران منجر شد. نفت، ماده حیاتی که سرنوشت ایرانیان را دگرگون نمود در بخش ناشناخته ای از ایران ـ مسجد سلیمان ـ چنان شگفتی با خود به دنبال آورد که دارسی آن را رازآلود ترین ماده قرن بیستم قلمداد کرده بود.
سون هدین در کتاب خود از اختراع و کشف این ماده حیاتی سخن به میان آورده است : «در عراق، نزدیک کرکوک، در صحرا محلی بود که شعله کوچکی به رنگ آبی به نحوی اسرار آمیز از زمین زبانه می کشید و بر سطح برکه ای مایع تیره رنگ قابل اشتغال شناور بود. این جایگاه در ازمنه فوق العاده قدیم شناخته شده بود و مورد احترام و تکریم پارسی های آتش پرست قرار داشت.»
او پیش از سرزمین ایران، رّد این ماده را در یکی از شهرهای عراق گرفته و اطلاعات ناقصی از آن کسب کرده بود:
«هنگامی که در 1917 میلادی مدت کوتاهی در کرکوک به سر بردم، چند بار با دیگران برای گردش به این جایگاه رفتیم. ما در تکریم پارسیان مشارکت نداشتیم و آنقدر هوشیار بودیم که بافه ای از کاه مشعل را به آن برکه بیندازیم. آن وقت در میان دود بسیار غلیظ و با صداهای ممتد و توأم با تراق تراق شعله غول آسایی ظاهر شد که چند دقیقه دوام داشت. ما از این بازی بچه گانه مسرور می شدیم و می دانستیم که در اینجا گاز و نفت از زمین بیرون آمده و علت بروز این عارضه برایمان جالب بوده است. اما هرگز گمان نمی کردیم که بزرگترین مخازن نفت جهان در این نقطه، رشته ای از خود را به سطح زمین فرستاده است.
هیچ یک از ما پیش بینی نمی کرد چندی بعد در این جا میلیون ها تن نفت استخراج خواهد شد و در لوله های مستقیم از دل صحرا خواهد گذشت و به مدیترانه حمل خواهد شد. در کوههای بی برگ و بار حاشیه جنوب ایران، در شرق رود کارون ناحیه ای بود مخصوصاً خشک و بیابانی با جویی باریک که ماده ای تیره رنگ و سریع الاشتعال از آن ترشح می کرد. در اینجا نیز مردم بومی که این ترشحات را گرد می آوردند و در امور خانه داری به عنوان سوخت مورد استفاده قرار می دادند، این عارضه طبیعی را با تصورات مذهبی خود مربوط می ساختند. در آنجا پرستشگاهی بر پا شد و آن را بعدها مسجد سلیمان نام دادند.» ادامه دارد
……………………………………………………………………………….
تهیه کننده: مجید یوسفی
منبع: «کویرهای ایران» سون هدین (Sven hedin)، ترجمه پرویز رجبی، چاپ دوم، سال ۱۳۸۱، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی