زبان بختیاری بواسطه پیوستگی به زبان پهلوی، در زبانهای پارسی میانه و باستان و حتی اوستایی و دیگر زبانهای اولیه نژاد هند و آریایی ریشه‌های عمیق داشته و بدیهی است که شناخت آن جزئی از شناخت تاریخ و فرهنگ کهن ایرانیان تلقی می‌شود. از طرفی باتوجه به اینکه شرایط جغرافیایی بختیاری‌ها امکان تهاجم و تسلط قوای متجاوز بیگانه را نمی‌داده است، زبان این قوم از جمله کهن‌ترین و اصیل ترین زبانهای ایرانی بوده که از واژگان بیگانه عاری می‌باشد.
براساس آخرین یافته‌های پژوهشی بویژه در حوزه زبان‌شناسی تطبیقی، هیچ یک از زبانهای موجود بشری صورت اصلی و اولیه و مقدس زبانهای مادر تلقی نشده بلکه هر کدام شمایل تحول یافته آن صورت اولیه زبانی می‌باشند که تدریجا و بنا به دلایل تاریخی و جغرافیایی تغییراتی را متحمل گردیده‌اند. مطابق همین یافته‌ها، زبانهای ایرانی، ریشه در یکی از شاخه‌های زیان‌آریایی معروف به هند و ایرانی دارند که این شاخه خود نیز از منشعبات زبان هند و اروپایی بشمار می‌آید. هند و اروپایی‌ها نام اقوامی بوده که هزاره سوم پیش از میلاد بدلیل مهاجرت‌های پیاپی دچار پراکندگی‌های وسیعی گردیدند. بگونه‌ای که براساس همین مهاجرت‌ها طوایف مختلفی از این شاخه نژادی منتزع و در نواحی مختلف ارض مسکون سکنی گزیدند. بدیهی است همین فرآیند تدریجی موجب شد که زبان اولیه خود به چندین و چندزبان دیگر تقسیم و تفکیک شود. در همین راستا جدایی و انشعاب دوشاخه بزرگ آریایی، از اصل بزرگتر هند و اروپایی، زبان اصلی این قوم را که آثاری از آن بر کتیبه‌های پادشاهان هیتی (Hittites) در بغاز کوی ترکیه باقی‌ست دچار انشعاب و تجزیه نمود. اگرچه از اولین شاخه‌های زبان ایرانی اطلاعات زیادی در دست نیست لیکن اطلاعات و اسناد نسبتا زیادی از 3 شعبه مهم آن یعنی شاخه پارسی باستان، شاخه اوستایی و شاخه پهلوی برجای مانده است.
1- پارسی باستان: نام زبانی است که در سرزمین پارس عصر هخامنشی متداول بوده و آثاری از این زبان برسنگ‌ها یا لوح‌هایی مضبوط است که مهمترین آنها کتیه‌های بزرگ بیستون، تحت جمشید، نقش رستم، شوش و ترعه سوئز می‌باشد.
2- زبان اوستایی : نام زبانی است که در کتاب مقدس زرتشتیان یعنی اوستا بکار رفته و از جمله آثار آن یکی گاهان (سرودها) و دیگری یسنا و یشت‌ها و ویدیو دات است. مکان و زمان رواج زبان اوستایی را به تحقیق و دقت کافی نمی‌توان معلوم کرد همان قدر می‌توان گفت که این زبان یکی از لهجههای شرقی ایران است و همزمان با ظهور زرتشت در حد فاصل قرون دهم و هشتم پیش از میلاد مسیح رواج داشت.
3- زبان پهلوی : با انقراض سلسله هخامنشی و تاسیس سلسله اشکانی (250 ق.م) یک دوره زبانی جدید آغاز گردید که از آن دوره به زبانهای ایرانی میانه یا پهلوی یاد می‌نامند.
زبان ایرانی میانه خود به دو گروه زبانهای شرقی و غربی تقسیم گردیدند. لهجه شرقی شامل سغدی، سکائی و خوارزمی و لهجه غربی یا پهلوی شامل زبان پهلوانیک و لهجههای شمال غرب (متعلق به پادشاهان ساسانی) بشمار می‌آید، فارسی امروزین ما می‌تواند از صورت تحول یافته‌ای از همان زبان پهلوی جنوب غرب ساسانی بحساب آید.
مرحوم دکتر پرویز ناتل خانلری در مقاله زبان ایران می‌نویسد: لهجههای ایرانی پس از عصر ساسانی، به سه گروه شرقی، شمال غرب و جنوب غرب تقسیم می‌شوند که زبانهای بختیاری لرستان، لارستان و فارس از متفرعات و منشعبات شاخه جنوب غرب زبان پهلوی بحساب می‌آیند.
نتیجه اینکه زبان بختیاری بواسطه پیوستگی به زبان پهلوی، در زبانهای پارسی میانه و باستان و حتی اوستایی و دیگر زبانهای اولیه نژاد هند و آریایی ریشه‌های عمیق داشته و بدیهی است که شناخت آن جزئی از شناخت تاریخ و فرهنگ کهن ایرانیان تلقی می‌شود. از طرفی باتوجه به اینکه شرایط جغرافیایی بختیاری‌ها امکان تهاجم و تسلط قوای متجاوز بیگانه را نمی‌داده است، زبان این قوم از جمله کهن‌ترین و اصیل ترین زبانهای ایرانی بوده که از واژگان بیگانه عاری می‌باشد. بهمین سبب تحقیق و پژوهش بر روی زبان و فرهنگ و زیست جمعی بختیاری‌ها از قرن نوزدهم به بعد یکی از پرجاذبه‌ترین زمینه‌های تحقیقاتی برای مستشرقین اروپایی بشمار می‌آمده است. با عنایت به مقدمه فوق موارد زیر را در میزان اهمیت انتشار کتاب دستور زبان بختیاری بر‌می‌شمارم.
1- درکنار زبانهای رسمی متداول معمولا زبانهای دیگری نیز وجود دارد که روستائیان و طوایف مختلف قومی هر کشوری ممکن است با آن گفتگو نمایند. در گذشته‌های نه چندان دور گمان عالمان صرف و نحو براین بود که اینگونه لهجه‌ها صورت فاسد شده زبان رسمی و اصلی می‌باشد اما از آغاز قرن نوزدهم با تاکید بریافته‌های تحقیقی زبان شناسان اروپایی این عقیده مردود اعلام شد چرا که آنان دریافتند که هیچ زبانی زبان اصلی و اولیه نیست و هرکدام از زبان‌ها و گونه‌های گویشی می‌تواند در برگیرنده عناصری تحول یافته از زبان اولیه اصلی و اولیه مشترک بشمار آید. بدین سبب تحقیق و تفحص بر روی لهجههای محلی نیز حائر اهمیت گردید.
برهمین اساس اگر چه در گذشته‌های دورتر ایران شناسان مشهوری همچون آزوکوفسکی و اسکارمان اقدام به بررسی ساختار شناسانه زبان بختیاری نموده‌اند با این همه اما کتاب دستور زبان بختیاری آقای فریبرز فروتن از آن جهت که نویسنده خود پژوهنده‌ای بختیاری زبان می‌باشد بدلیل ژرف کاوی‌های پژوهشی و تازگی موضوعی درخور توجه و اعتنای فراوان تلقی می‌شود.
2- نظر به اینکه زبان رسمی فارسی هم اینک از طریق نهادهای آموزشی و رسانه‌ای با سرعت روزافزون در حال گسترش و در نوردیدن سایر زبان‌ها و لهجههای محلی است، این اثر ارزشمند می‌تواند یک شناسنامه ثبت شده برای زبان بختیاری بحساب آمده و بهمین دلیل ممکن است در آینده‌های دورتر بتواند بعنوان یک سند معتبر و ارزشمند تاریخی مورد استفاده محققان قرارگیرد.
3- از آنجا که کتاب دستور زبان بختیاری آقای فریبرز فروتن توصیف دستوری زبان بختیاری بشمار می‌آید مطالعه آن برای خوانندگان از دو جهت سودمند می‌تواند باشد: الف) خوانندگان بومی و بختیاری زبان این کتاب در صورت آگاهی بر کیفیت‌های دستور زبان خود خواهند توانست با مهارت و دقت بهتری از واژگان زبان مزبور استفاده نمایند. ضمن اینکه آموختن همین قواعد خواهد توانست فهم و درک بیشتری از قواعد زبان رسمی را نیز به آنها بیاموزاند. ب) شناخت و بکارگیری قواعد توصیفی زبان محلی بختیاری می‌تواند برای خواننده غیربومی نیز سهولت بیشتری در یادگیری این زبان فراهم نماید. بویژه پژوهندگانی که بعدها قصد انجام کارهای پژوهشی در زمینه شناخت زبان‌ها و لهجههای اصیل بازمانده از زبانهای کهن ایرانی را دارند خواهند توانست از این اثر سودمند استفاده درخور و موثری بعمل آورند.
و اما درکنار برجستگی‌های ارزشمند این کتاب به عقیده نگارنده دو نقیصه نیز بچشم می‌خورد. اول اینکه نویسنده محترم ضمن بکارگیری قواعد دستور سنتی فارسی و واریزی مفاهیم زبان بختیاری در آن بگونه‌ای همانندسازی کامل متن را داده و توجهی به تفاوت‌های ساختاری بین این دو زبان نشان نداده است. دیگر اینکه آنچه پژوهنده عزیز از واژگان زبان بختیاری در قالب‌ها و قواعد دستوری کتاب مورد استفاده قرار داده تا حدود زیادی برگرفته از لهجه بختیاری طوایف هفت لنگ شمال خوزستان بوده و کمتر به لهجههای طوایف چهار لنگ و حتی طوایف هفت لنگ دینارانی توجه نشان داده است.
لذا از آنجا که تفاوت‌هایی در زمینه ساخت واژه و برخی آواها بین این دو لهجه وجود دارد شاید استفاده از هر دوی این لهجه‌ها می‌توانست با نام کتاب سازگارتر افتاده و به غنای هرچه بیشتر این اثرسودمند بیانجامد.
امید آنکه انتشار کتاب دستور زبان بختیاری آقای فریبرز فروتن که در عین جوانی وی، کاری جسورانه، ارزشمند و از سرعشق و اصالت تلقی می‌شود، راهگشای پژوهش بیشتر دراین زمینه و از سوی دیگر پژوهندگان قرار گیرد.
حمید منجزی
برگرفته از سایت: loor.ir