در سرزمین باستانی لرستان، در طول تاریخ چندین خُرده فرهنگ (Subculture) از فرهنگ بزرگ قوم لر منشعب شده اند که مهمترین آنها عبارتند از خُرده فرهنگ های «لر»، «لک»، «بختیاری»، «کُهگیلویه و بویر احمد» و «ممسنی». در این میان، خُرده فرهنگ «لکی» وجه اشتراک و پیوند دهنده دو قوم «کُرد» و «لُر» می باشد که بواسطه آن میتوان به ریشه های مشترک زبان شناختی (Linguistical) و موسیقی شناختی (Musicological) این دو قوم پی برد.
این چند خرده فرهنگ که هرکدام پشتوانه ای بسیار غنی از فرهنگ و تاریخ دارند، در حوزه های خاصی بر هم اثر گذاشته یا از یکدیگر تاثیر گرفته اند. البته با وجود همبستگی تاریخی و فرهنگی، هرکدام وجوه مستقل فرهنگی خویش را نیز دارا بوده اند. خرده فرهنگ لری از یک سو با خرده فرهنگ بختیاری و از سوی دیگر با خرده فرهنگ لکی ارتباط دارد. خرده فرهنگ لکی از خرده فرهنگ بختیاری دورتر و به خرده فرهنگ کردی نزدیکتر است. این شباهت های فرهنگی، به اضافه خصوصیات تاریخی و نژادی باعث شده که برخی بر این باور باشند که لرها هم در اصل لک بوده و در مجموع از یک گروه اجتماعی بوده اند.
این در حالی است که برخی از کردها، لک را اصالتا کرد می دانند. در حوزه موسیقی، موسیقی بختیاری حریم خود را بیشتر حفظ کرده و عنصرهای خارج از فرهنگ خود را کمتر پذیرا شده است. البته گاه دیده می شود که برخی ترانه ها که منشاء لری و گاه لکی داشته اند در ایل بختیاری نیز رایج شده اند. در این زمینه میتوان به آهنگ «دایه دایه» اشاره کرد. به جز آنچه گفتیم، تفاوت موسیقی و برخی آداب و رسوم میان بختیاریهای لرستان، بختیاریهای چهارمحال و بختیاریهای کُهگیلویه و بویر احمد ثابت می کند که خرده فرهنگ و موسیقی بختیاری نیز به سبب مجاورت با خرده فرهنگ لری، طی تاریخ تاثیرات مرئی و نامرئی بسیاری را پذیرا شده است.
اما در یک نگاه کلی، میتوان چنین پنداشت که نفوذ خرده فرهنگ بختیاری به مناطق همجوار بیشتر از نفوذ خرده فرهنگ های لری و لکی به قلمروی بختیاری بوده است. «مَرجنگه» و «شیرعلی مردون» از جمله نغمه های بختیاری اند که مورد توجه لرها و لک ها نیز واقع شده اند. در موسیقی این منطقه، تعدادی از نغمه ها دارای متر آزادند. از جمله این نغمه ها می توان از «سکندر»، «شاهنامه خوانی»، «میرنوروز»، «شیرین و خسرو» و غیره نامبرد. ضمنا بخش قابل توجهی از نغمه های بختیاری دارای تقارن های ریتمیک مشخص اند. در خرده فرهنگ بختیاری، نوازنده گاه موسیقی را «توشمال» و رد خرده فرهنگ لری آنها را «لوتی» می نامند.
به طور کلی موسیقی سرزمین لرستان را میتوان از نظر مضمون و موضوع به چهار دسته تقسیم کرد:
1- موسیقی کار– موسیقی کار در فعالیت های مختلقی چون لای روبی جویها، برنج کوبی، خرمن کوبی، حصیر بافی، مشک زنی، چیدن پشم، دوشیدن دامها، حمل پشته های هیزم و … کاربُرد داشته است. اجرای این آوازها از یک سو برای تحمل کارهای طاقت فرسا وسنگین و از سوی دیگر برای سرعت بخشیدن به آهنگ کار و هماهنگی میان انجام دهنده گان کار بوده است.
2- موسیقی عزا و شادی – در فرهنگ این منطقه بزرگداشت نوگذشته گان عمدتا با موسیقی انجام می گیرد. هم سُرایی زنان و مردان تحت عنوان های «مویه»، «چَمَری»، «شیونی» و … بطور کلی تمام مراحل بزرگداشت نوگذشته از آغاز تا پایان همراه با موسیقی ست. گویی ستایش هیچ نوگذشته ای بی نوای جان سوز سرنا میسر نیست. آغاز و پایان شیون توسط ساز و دُهُل انجام میگیرد. پیشترها، زمانی که شخصی در رودخانه غرق می شد، دُهُل می زدند و بر این بارو بودند که با نوای دُهُل پیکر غریق به روی آب خواهد آمد. عروسی نیز دارای موسیقی و رقص های ویژه ای است که هر کدام به مرحله ای از عروسی تعلق دارد.
3- موسیقی درویشان – درویشان اهل حق در این منطقه نیز از جایگاه ویژه ای برخوردارند. موسیقی آنها که همراه با نوای تنبور است، مستقیما از موسیقی تنبور کرمانشاهان الهام می گیرد و در عین حال حاوی برخی تفاوت های لهجه ای نیز می باشد.
4 – موسیقی رقص – بخش دیگری از موسیقی این منطقه موسیقی رقص است. رقص ها هم با آواز و هم بدون آواز اجرا میشوند. رقص ها شامل «سنگین سما»، «دو پا»، «سه پا»، «اوشاری»(عشایری)، و «شانه شکی» است.
برگرفته از کتاب: شناخت و بررسی موسیقی بختیاری
پژوهش ونگارش: عظیم لک