در بررسى روابط بختيارىها و انگليسىها، کسب امتياز احداث جاده تجارى کاروانرو توسط کمپانى برادران لينچ که مناطق جنوبى و خوزستان را از طريق سرزمين بختيارى به اصفهان و ساير نقاط مرکزى ايران وصل مىکرد، نقطه عطفى به حساب مىآيد که بر اساس آن، روابط بين دو طرف شکل رسمى به خود گرفت.
جاده تجارى مورد بحث که به دليل کسب امتياز استفاده از آن توسط برادران لينچ1به جاده لينچ معروف شد، داراى پيشينه تاريخى طولانى است. اين جاده از قديم به جاده اتابکان شهرت داشته و حتى سابقه احداث آن را به دوران قبل از اسلام رساندهاند و چون توسط اتابکان لربزرگ تعمير شده، به جاده اتابکان معروف بوده است.2
تلاش براى گرفتن امتياز اين جاده از مدتها قبل از واگذارى امتياز آن شروع شد و به نظر مىرسد از هنگام حاکميت محمدتقىخان کنارسى (چهارلنگ) و حسينقلىخان ايلخانى (هفتلنگ) که به دنبال گسترش روابط تجارى با ساير کشورها به ويژه انگليس از طريق هند بودند، مسئله بازسازى و افتتاح اين جاده براى دو طرف، به ويژه دولت انگليس براى کسب بازار فروش کالا، افزايش نفوذ تجارى مورد توجه بود. از همينرو، مزايا و معايب استفاده از اين جاده از سوى کسانى همچون لايارد، بيشوب، سايکس و… با سفر به منطقه بختيارى و نقشهبردارى از آن مورد ارزيابى قرار گرفت و اهميت استفاده از آن در مقابل ساير راههاى تجارى مشخص شد.3
سرپرسى سايکس از جمله کسانى است که مطالعاتى پيرامون جاده بختيارى انجام داد و توصيه کرد تا با احداث پل بر روى رودخانه کارون، جادهاى به سوى اصفهان کشيده شود. اقدامات بعدى و دخالت برادران لينچ در موضوع و عقد قرارداد و همچنين، تشويق مورتيمر دوراند ــ وزيرمختار قبلى بريتانيا در تهران ــ براى دخالت در اين امر نيز در اثر تلاش سايکس انجام گرفت.4 لرد کرزن5 ــ نايبالسلطنه هندوستان ــ پس از سفر به ايران نيز نسبت به اين اقدام نظر مساعدى ارائه داد.6
هنگامى که دولت ايران درسال 1306ق/ 1888م، فرمان آزادى کشتيرانى بر روى رود کارون را تا سد اهواز براى کشتيرانى خارجى اعلام کرد، جنب و جوش براى اخذ امتياز احداث جاده لينچ افزايش يافت و برادران لينچ که داراى شرکت کشتيرانى دجله و فرات در بغداد و بصره بودند، براى اخذ امتياز گام به پيش نهادند و خواستار واگذارى امتياز جاده تجارى شدند.
برادران لينچ براى تجارت در اين منطقه طرحهاى زيادى داشتند و با برقرارى ارتباط با يکى از تجار معروف بوشهرى به نام معينالتجار موفق به ايجاد پايگاهى در منطقه خوزستان شده بودند.7 اينک شرکت لينچ بايد از همکارى بختيارىها که مسير جاده از اراضى آنها عبور مىکرد نيز بهرهمند مىشد در غير اين صورت، کوهستانى بودن منطقه و وجود راهزنان محلى، امکان رفت و آمد را سلب مىکرد. بنابراين، مشکل نفوذ در بين عشاير ساکن در منطقه که عمدتا بختيارى بودند، در پيشرو قرار داشت.
هنرى بلوس لينچ براى حل مشکلات و بررسى جاده کاروانرو بين شوشتر و اصفهان در اواخر تابستان سال 1889م/ 1307ق به دعوت خوانين بختيارى به منطقه سفر کرد و بدينترتيب مشکل نفوذ در بين بختيارىها و ارتباط با خوانين با سفر لينچ و مساعدت سفارت انگليس حل شد.8 متعاقب اين سفر، لينچ که از نزديک با منطقه و خوانين آشنا شده بود، سفارت انگليس را به کمک طلبيد. سر فرانک لاسلز ــ وزير مختار انگليس در تهران ــ طى نامهاى به اکانور ــ نايب کنسول انگليس در اصفهان ــ به او دستور داد تا وارد عمل شود:
بدينوسيله به شما توصيه مىشود تا همکارىهاى لازم را با نماينده لينچ در ارتباط با کسب اطلاعات دقيق به عمل آوريد و براى ايجاد تسهيلات و همکارىهاى بيشتر در تمام زمينهها به خصوص توسعه و گسترش تجارت آن از هيچ اقدامى خوددارى نورزيد.9
مذاکرات توسط جى. آر. پريس10 ــ کنسول انگليس در اصفهان ــ پيگيرى شد. خوانينبختيارى علاقه خود را به احداث جاده کاروانرو اعلام داشتند و معتقد بودند که اين امر باعث پيشرفت طوايف زير فرمان آنها خواهد شد. اما آنها از اينکه مبادا بريتانيا از اين جاده براى حمله به شمال کشور يا ضميمه کردن خوزستان به مستملکات خويش استفاده کند نيز نگران بودند.11 خوانين بختيارى از اين بيم داشتند که مبادا با انعقاد اين قرارداد موجباتى فراهم شود تا حکومت ايران يا بريتانيا و برادران لينچ هر کدام به نحوى از انحاء در قلمرو بختيارى نفوذ کنند و براى همين سعى مىکردند تا مدتها بعد به عنوان رابط بين افراد ايل بختيارى و کارکنان کمپانى لينچ عمل کنند.12
گفتوگوها به نتيجه رسيد و مذاکرات بين برادران لينچ و خوانين بختيارى و مقامات ايرانى با نظارت سفارت انگليس آغاز شد؛ زيرا دولت ايران در پاسخ به درخواست برادران لينچ براى واگذارى امتياز، جهت جلوگيرى از تشديد رقابت روس و انگليس و اعتراض روسها، تصميم گرفت به جاى اعطاى امتياز به برادران لينچ، اين امتياز را به خوانين بختيارى اعطا کند تا ضمن جلوگيرى از تحريک روسها، نظر خوانين بختيارى را جلب کرده، از اين طريق راه را براى سرمايهگذارى سرمايهداران خارجى هموار سازد.13
در اين راستا با دخالت کلنل پيکوت14 ــ وابسته نظامى سفارت انگليس در تهران ــقراردادى بين ميرزا نصراللهخان مشيرالدوله ــ وزير امور خارجه ايران ــ به نمايندگى از طرف دولت و اسفنديارخان سردار اسعد اول ايلخان بختيارى، محمدحسينخان سپهدار ايل بيگ و حاج علىقلىخان بختيارى ــ فرمانده نيروهاى بختيارى ــ در تاريخ بيستم ذيقعده 1314ق/27 آوريل 1898م، شامل هشت ماده به امضا رسيد. بر اساس ماده اول قرارداد، مدت قرارداد شصت سال بود و بر اساس ساير موارد به خوانين بختيارى اجازه داده شد، احداث و نگهدارى جاده کاروانرو را از طريق اهواز ـ اصفهان که از قلمرو بختيارى عبور مىکرد، با حق ايجاد کاروانسراهاى مورد نياز عهدهدار شوند. همچنين ضمن تعيين ميزان عوارض راهدارى، مهلت شروع به کار به مدت 5/3 سال، معافيت ايل بختيارى از پرداخت عوارض راهدارى در آن جاده، معافيت ابزار و ادوات مورد نياز جهت احداث و تکميل جاده از عوارض و حق استفاده از سرمايه سرمايهگذاران خارجى از ديگر مواد قرارداد بود. البته حفاظت از جاده، پلها و کاروانسراها و مقابله با اشرار و سارقان نيز بر عهده خوانين بختيارى بود.15 اين توافق به تأييد ميرزا علىاصغرخان اتابک ــ صدراعظم دربار ايران ــ و مورتيمر دوراند ــ وزير مختار انگليس ــ نيز رسيد.16
به دنبال عقد قرارداد بين خوانين بختيارى و دولت ايران، به استناد يکى از مواد قرارداد که حق استفاده از سرمايهگذارى خارجى را براى احداث جاده به خوانين بختيارى مىداد، به دستور وزارت خارجه انگليس و زير نظر چارلز هاردينگ ــ دبير اول سفارت انگليس در تهران ــ قراردادى بين خوانين بختيارى و برادران لينچ در تاريخ سوم مارس 1898 ميلادى / دهم شوال 1315ق در ده ماده به امضا رسيد.17
بخشهايى از مواد قرارداد به پرداخت وام 500,5 پوندى معادل 500,27 تومان از طرف برادران لينچ به خوانين بختيارى، مدت بازپرداخت، اقساط و سررسيد پرداخت اقساط مربوط مىشد و بخشى ديگر نيز به تعهدات برادران لينچ ارتباط داشت که طى آن، تهيه نقشه، مصالح و ابزار، احداث راهدارخانه و پل، نحوه اخذ عوارض عبور از جاده و چگونگى تعمير و نگهدارى جاده پيشبينى شده بود. بخش سوم مواد قرارداد به تعهدات خوانين بختيارى در برابر کمپانى لينچ مربوط بود و طى آن، خوانين بختيارى متعهد بودند کارگران محلى و مصالح ساختمانى را با قيمت مناسب فراهم کرده، اراضى مورد نياز را به طور رايگان در اختيار کمپانى قرار دهند. حفاظت از کارکنان کمپانى لينچ، عدم دريافت ماليات از واردات و اموال متعلق به گيرنده امتياز نيز از تعهدات طرف ايرانى يا خوانين بختيارى بود.18
يک سال بعد در دسامبر 1899م/1316ق، جاده کاروانرو بختيارى رسما افتتاح شد.19 در نتيجه افتتاح اين راه، ميزان حمل کالا از طريق آن به سرعت افزايش يافت؛ بهگونهاى که ميزان ارزش کالاهاى عبورى از 1090 ليره/ 000,60 ريال، معادل 102 تن کالا در سال 1900م/ 1317ق به 3636 ليره/ 000,200 ريال، معادل 1485 تن کالا در سال 1909م/ 1327ق افزايش يافت.20
عقد قرارداد و توافق بين خوانين بختيارى و حکومت مرکزى تهران در اوايل سلطنت مظفرالدينشاه، بدون دخالت، هدايت و پشتيبانى مستقيم سفارت انگليس در تهران امکانپذير به نظر نمىرسيد. اهداف و علل اين نظارت و دخالت مستقيم انگلستان از ديدگاههاى مختلف در منابع و مآخذ منعکس شده است. محورهاى عمده مطرح شده عبارتند از:
الف) حمايت و دخالت انگليس صرفا به دليل حمايت و کمک به يک شرکت انگليسى انجام گرفت.21
ب) انگيزه انگليسىها و تلاش آنها در اين ارتباط ناشى از رقابت بين دولت مرکزى از يکسو و دولت انگليس از سوى ديگر براى نفوذ در بين ايلات مختلف از جمله بختيارىها و جذب آنها به سوى خود بود.22
ج) اهداف و سياستهاى انگليس در چارچوب منافع اقتصادى و تجارى آن کشور قرار داشت.23
د) انگيزه اصلى دخالت انگليسىها ترس از روسها و احتمال پيشرفت آنها در ايران بود.24
ه) تغيير تدريجى در سياست دولت انگليس بر اساس نظر کارشناسان سياسى ـ نظامى آن کشور بود و فعاليت براى اخذ و واگذارى امتياز جاده لينچ در جهت اهداف آنها در ارتباط با عشاير و قبايل انجام شد.25
افتتاح و راهاندازى جاده لينچ تأثير زيادى بر روابط انگليسىها و بختيارىها گذاشت. در واقع، عقد اين قرارداد نه تنها نقطه عطفى در روابط انگليسىها و بختيارىها، بلکه نقطه عطفى در روابط انگليسىها و عشاير جنوب غربى ايران بود؛ زيرا در ايام قبل از آن، بين آن دولت و قبايل و عشاير به ويژه بختيارىها تماسهايى در حد روابط قانونى و رسمى وجود نداشت.26
پس از عقد قرارداد بين دولت انگليس و خوانين بختيارى روابط رسمى به وجود آمد و از آن پس مسافران، جهانگردان، جغرافيدانان و افسران انگليسى به اين منطقه سفر کردند و بريتانيا موفق شد نفوذ خود را به طور گستردهاى در مناطق بختيارى افزايش دهد.27 از آن پس، دولت انگليس به طور فزايندهاى درگير مسائل ايل بختيارى شد و به دليل ضعف حکومت مرکزى، انگليسىها بر آن شدند تا از بختيارىها به عنوان حافظ منافع خود در برابر دولت مرکزى حمايت کنند و براى کسب وفادارى آنان ناچار شدند پارهاى ضمانتهاى سياسى را به خوانين بختيارى بدهند و اميدوار بودند با دادن اين ضمانتها، منافع بازرگانى و راهبردى خود را پايدار سازند.28
پس از آنکه راه براى اعمال نفوذ بيشتر انگليسىها در بين بختيارىها باز شد، انگليسىها با اطلاعاتى که پيرامون رقابتهاى درون ايلى و خانوادگى بختيارىها داشتند، در جهت مهار قدرت آنها کوشيدند.29 و در نهايت، به بهانه دفاع از سرزمين هند در برابر حمله روسها به ساختن اين جاده (جاده لينچ) از طريق اهواز و خاک بختيارى به اصفهان، توجه نشان دادند و احداث اين جاده را توصيه کردند؛ زيرا با باز شدن رود کارون به روى کشتىهاى خارجى، قبضه
کردن بازار تجارت ايران ضرورى به نظر مىرسيد.30
برگرفته از: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Linch Brothers Co
2. سفرنامه لرستان و خوزستان. صص 273-274 .
3. انگليسىها در ميان ايرانيان. صص 192-193 .
4. سر پرسى سايکس. دههزار ميل در ايران. ترجمه حسين سعادتنورى. تهران، لوحه، 1363. ص 290.
. Lord Corzon5
6. سياسى اجتماعى بختيارى. صص 170-171 .
7. همان. صص 178 و 197 .
8. سيرى در قلمرو بختيارى. صص 227-228 .
9. تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 175.
. J.R. Preece10
11. تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 176 .
12. همان. ص 182 .
13. جن رالف گارثويت. «خوانين بختيارى و بريتانيا: 1914-1898م»، فصلنامه تاريخ معاصر. ترجمه نصرالله صالحى. تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، زمستان 77. صص 18-23.
. H. Picot14
15. عصر بيخبرى يا تاريخ امتيازات در ايران. ص 236؛ ايل بختيارى و مشروطيت. صص 98-100؛ بختيارىها در آيينه تاريخ. صص 121-123؛ «خوانين بختيارى و بريتانيا: 1914-1898م»، فصلنامه تاريخ معاصر. صص 18-23 .
16. همان.
17. بختيارىها، عشاير کوهنشين ايرانى در پويه تاريخ. صص 88-91؛ عصر بيخبرى يا تاريخ امتيازات در ايران. ص 236؛ تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 181 .
18. حسين سعادتنورى. ظلالسلطان. تهران، وحيد، بىتا. صص 198-199؛ عصر بيخبرى يا تاريخ امتيازات در ايران. ص 236. تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. صص 181-183 .
19. جن رالف گارثويت. «خوانين بختيارى و بريتانيا: 1914-1898م»، ترجمه گودرز اسعدبختيارى. انزان، تهران، 1377، شماره 2. ص 54.
20. تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 194 .
21. انگليسىها در ميان ايرانيان. ص 170 .
22. محسن روستايى. «اسرار شرکت لينچ انگليس در لرستان»، فصلنامه شقايق، خرمآباد، سال اول، 1376، شماره 2. صص 51-52؛ تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 172 .
23. دههزار ميل در ايران. ص 284؛ انگليسىها در ميان ايرانيان. صص 168-171؛ تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. صص 169-172؛ «اسرار شرکت لينچ انگليس در لرستان»، در فصلنامه شقايق، صص 51-52 .
24. فيروز کاظمزاده. روس و انگليس در ايران: 1914-1864م. ترجمه منوچهر اميرى. تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351. صص 323-325؛ بختيارىها در آيينه تاريخ. صص 120-121؛ تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 170 .
25. بختيارىها و قاجاريه. صص221-237؛ «خوانين بختيارى و بريتانيا:1914-1898م»، فصلنامه تاريخمعاصر،صص 18-23 .
26. تاريخ سياسى اجتماعى بختيارى. ص 188 .
27. همان.
28. کلنل کاساکوفسکى. خاطرات کلنل کاساکوفسکى. ترجمه عباسقلى جلى. تهران، سيمرغ، 2535. چاپ دوم. ص 206 .
29. «اسرار شرکت لينچ انگليس در لرستان»، فصلنامه شقايق، صص 51-52 .
30. بختيارىها، عشاير کوهنشين ايرانى در پويه تاريخ. صص 88-91.