امسال صد و پنجاهمین سالگرد ترجمه رباعیات عمر خیام توسط ادوارد فیتز جرالد به زبان انگلیسی است. به همین مناسبت کنفراسی در دانشگاه کمبریج برگزارشد.
هر ساله در مراکز فرهنگی مهم جهان، نشست های ادبی در تجلیل از مقام خیام نیشابوری و شعر او برگزار می شود که تازه ترین آنها گردهمائی ادبی با حضور استادان و دانشوران برجسته ایرانی و غیر ایرانی در کالج ترینیتی دانشگاه کمبریج انگلستان بود. آنچه که بیش از هر چیز در این نشست ها یک فارسی زبان را به وجد می آورد، خواندن رباعیات خیام به فارسی و زبان های دیگر توسط استادان غیر فارسی زبان بود. در نشست کمبریج هم آنها از سراسر جهان در یکی از معتبرترین مراکز علمی دنیا گردهم آمده بودند، تا شوق و علاقه خود را نسبت به این شاعر پارسی گوی نشان دهند.
اما بسیاری معتقدند که اگر ادوارد فیتزجرالد ترجمۀ آزاد رباعیات خیام به زبان انگلیسی را در سال ۱۸۵۹ میلادی منتشر نکرده بود، شاید که خیام امروز به این اندازه شناخته شده و محبوب نمی شد. دانیل کارلین که دربارۀ ترجمۀ ادوارد فیتزجرالد کتابی نوشته، می گوید که یک دست نویس فارسی رباعیات خیام متعلق به سدۀ پانزدهم میلادی، سال ۱۸۵۶ به دست این شاعر انگلیسی افتاد و بی درنگ او را مجذوب فلسفۀ ماتریالیستی بیباکانۀ خود کرد.در نتیجه، فیتزجرالد تصمیم گرفت آن رباعیات را به جهان انگلیسی زبان معرفی کند. به باور کارلین، ادوارد فیتزجرالد یک نیمۀ خیام را کشف کرد و نیمۀ دیگر او را باز آفرید، تا رباعیات او برای یک خوانندۀ غربی هم قابل درک و فهم باشد.
ولی خود فیتزجرالد چندان معتقد نبود که از خیام چهرۀ نوی ساخته است. وی در آستانه بازچاپ ترجمۀ رباعیات گفته بود: “این کتاب تنها اثر از آثار بزرگ من است که تقاضا دارد… نمی شود گفت که سروده های آن پارسی (خیام) چیز تازه ای در بر دارد. نکتۀ مهم این است که او جرأت گفتن آن سخن ها را داشت، درست به مانند لوکرتیئوس رومی. و حالا من آن را با الحان تسامح آمیز انگلیسی درآمیخته ام. همین.”
ترجمۀ رباعیات خیام به قلم فیتزجرالد از پرفروش ترین کتاب های منظوم انگلیسی است. یکی از آثار گران بهائی که همراه با کشتی معروف تایتانیک سال ۱۹۱۲ در عمق اقیانوس اطلس نشست، چاپ نفیس همین ترجمۀ رباعیات خیام بود. در آن دوره در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی انجمن های دوستداران خیام تأسیس شد که علاقمندان به رباعیات هرچند گاه یک بار گرد هم می آمدند و به شعرخوانی و تحلیل آثار خیام می پرداختند. اکنون هم استادان برجستۀ ادبیات انگلیسی کتاب های گوناگونی دربارۀ عمرخیام نیشابوری می نویسند. در این میان می توان به کتاب “رباعیات عمر خیام”، نوشتۀ دانیل کارلین، استاد زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه شفیلد انگلستان اشاره کرد که در واقع، نقد و بررسی شعر خیام و ترجمه ادوارد فیتزجرالد است.
“هنر خیام” اثر ویلیام مارتین و ساندرا میسون هم از جمله کتاب های ارزشمندی است که اخیراً منتشر شده و حاوی رباعیات خیام به زبان انگلیسی همراه با تابلوهای نقاشان جهان بر مبنای محتوای آن رباعیات است. افزون بر بریتانیا کشورهای دیگری چون گرجستان، هلند، روسیه و آمریکا فعالیت شایان توجهی در راستای ترجمه و گسترش اشعار خیام انجام داده اند. به گفتۀ دکتر فیروزه عبدالله اوا، استاد دانشگاه آکسفورد انگلیس، رباعیات خیام در کشور روسیه هم طراز با آثار ادبی آن کشور به شمار می آید.
در گرجستان مترجمان گوی سبقت را در ترجمۀ رباعیات خیام از یکدیگر می ربایند، به گونه ای که ترجمۀ این رباعیات، سنگ محک مهارت آنها محسوب می شود. در طول صد سال اخیر نه مترجم گرجی در برگردان رباعیات خیام نیروآزمایی کرده اند. اخیرا هم نمایشگاهی از ترجمۀ رباعیات خیام به انگلیسی در مرکز هری رندسوم دانشگاه تگزاس آمریکا برپاست که به موضوع چگونگی رسیدن ترجمۀ فیتزجرالد از گمنامی به خوشنامی و آوازۀ جهانی اختصاص دارد.
گزارش زیر توسط صادق صبا در بی.بی.سی فارسی از کنفرانس یکصد و پنجاهمین سال ترجمه رباعیات خیام است
[pro-player width=’320′ height=’240′ type=’FLV’ image=’http://setin.se/2009/Bild2/omar-khayyam.jpg’]http://setin.se/2009/Video/khayyam.flv[/pro-player]