بهرام امیر احمدیان نویسنده کتاب، هدف از این پژوهش را بررسی اوضاع اجتماعی واقتصادی عشایر کوچنده ی بختیاری می داند . این کتاب حاصل ماموریتی بوده است که مولف برای مرکز آمار ایران انجام داده است. ماموریت مولف شناسایی و مطالعه ی تشکیلات سازمان اجتماعی ایل بختیاری برای سازماندهی اجرای سرشماری اجتماعی – اقتصادی عشایر کوچنده ی بختیاری بوده است.
روش مطالعه به کار برده شده در این تحقیق ، روش مشاهده مستقیم و مصاحبه با منابع دست اول یعنی افراد مطلع ایل در مناطق ییلاقی و قشلاقی روش اسنادی بوده است. این کتاب ازیک مقدمه ، یازده فصل و یک بخش پایانی تشکیل شده است.
در فصل اول که به کلیات اختصاص دارد، برای نخستین بار، مساحت قلمرو ایل که بختیاری ها در آن ییلاق و قشلاق می کنند به تفکیک منطقه ی ییلاقی و قشلاقی بررسی و برآورد شده است. جغرافیای تاریخی بختیاری، جمعیت وویژگی های آن از دیگر مباحث این فصل به شمار می روند. علاوه برآن به تشکیلات سازمانی ، سلسله مراتب ایلی وتقسیمات ایلی نیز پرداخته است .
نویسنده مطالبی درباره ی آب و هوای مناطق ییلاقی و قشلاقی ، پوشش گیاهی در مناطق ییلاق و قشلاق بختیاری ، کوه ها ، دشت و رودخانه های مناطق بختیاری نشین بیان می کند . تقسیمات طایفه های بختیاری و وابسته های آنان را به تفکیک بیان می کند . وضعیت زناشویی ، نسبت افراد با سواد ایل نسبت به افراد بی سواد و نسبت افراد ایل که می توانند به فارسی صحبت کنند نسبت به افرادی که نمی توانند به فارسی تکلم کنند ، دراین فصل با ارائه ی آمار مورد بررسی قرار می گیرند .
فصل دوم ، اختصاص به اشتغال و فعالیت دارد که درآن مبانی نظری فعالیت واشتغال ، فعالیت ها و مبانی تقسیم کار ، ویژگی های کیفی ماهیت کار درجامعه ی عشایری بررسی شده وبراساس اطلاعات سرشماری وضع فعالیت ، اشتغال وبیکاری و موقعیت شغلی شاغلان مورد بررسی موشکافانه قرار گرفته است .
در جامعه ی عشایری، زمینه های اشتغال به گونه ای است که برای هر فرد با هرسن وتوان ، شغلی فراهم است. کودکان از زمانی که به 6 سالگی می رسند، به نحوی در فرایند تولید دخالت دارند. بنابراین ، به علت ساختار اجتماعی- اقتصادی جامعه عشایری ، دراین جامعه بر خلاف جامعه ی شهری وروستایی ، بیکاری به ندرت دیده میشود.
در این جامعه کهنسالانی که از توانایی جسمانی انجام کارهای تولیدی بی بهره اند ، به نحوی در تولید دخالت دارند . زیر اانتقال تجربه به علت کم سوادی به صورت مکتوب صورت نمی گیرد . دراینجاست که احترام به ریش سفیدان و نقشی که آنان در جامعه و به تبع آن فرایند تولید دارند ، نقش مهم خود را نشان می دهد .
در جامعه ی عشایری دامداری فعالیت عمده و زراعت فعالیت جنبی است.تقسیم کار در این فعالیت ها بر اساس جنس وسن صورت می گیرد .بعضی فعالیت ها خاص مردان وبعضی خاص زنان است ، و بعضی فعالیت ها ی در بین دو گروه مشترک است .
فصل سوم به بررسی فعالیت کشاورزی در ایل بختیاری اختصاص یافته است دراین فصل ( مال ) به عنوان واحد بهره برداری دامی درایل بختیاری به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است .دامداری به عنوان رکن اساسی زندگی کوچ نشینی ومسائل مربوط به آن به تفسیل شرح داده شده است .
تعداد و ترکیب دام ، ابزار کار دامداری ، نگهداری ، تعلیف و تغذیه ی دام ، محصولات دامی ، فرهنگ و آداب و رسوم مربوط به دام و نگهداری طیور وابزار و وسایل کمکی دامدار ی با دقت تمام شرح داده شده است .
زراعت وباغداری در ادامه ی دامداری به عنوان فعالیت فرعی در کنار زندگی وفعالیت دامداری مورد بررسی قرار گرفته است. چگونگی بهره برداری از زمین، مالکیت اراضی کشاورزی و بهره برداری ازمراتع ازدیگر مباحث مهم این فصل است . طبیعی است که زندگی کوچ نشینی وابسته به دو قلمرو جداگانه ییلاق و قشلاق یا سردسیر و گرمسیر است که در این بررسی مباحث مربوط به هرکدام به تفصیل شرح داده شده است .
در فصل چهارم ، به بررسی صنایع دستی ایل بختیاری پرداخته شده است که با تقسیم آن به صنایع بافندگی ، مشتمل بر نساجی ، فن بافت و ریس ، فن بافت منسوجات ، بافت پوشش چادر ، چوقا بافی ، قالی بافی و گلیم بافی و درنهایت سبد بافی مورد بررسی قرار گرفته است .
درایل بختیاری ، بیشتر جنبه خود مصرفی دارد ، فرآورده های صنایع دستی ایل در زندگی کوچ نشینی مورد استفاده قرار می گیرد . و در بازار روستایی و شهری خریدار ندارند. ازآنجا که تولید این صنایع دستی در ساعات فراعت تولید کنندگان انجام می شود ، نمی توان به آن به عنوان منبع درآمد مناسبی جهت کمک نگریست .
در صورت تغییر الگوی زندگی ازکوچ نشینی به یکجانشینی به علت توان تولید صنایع دستی ایل و عدم نیاز خانوار ها به تولیدات صنایع دستی ، این تولیدا ت می تواند برای ارائه در بازارهای مصرف شهری وروستایی مورد استفاده قرار گیرد وبه عنوان اشتغال غیر کشاورزی به حساب آید و زمینه ی اشتغال زنان و دختران را که تولید کننده ی این صنایع دستی هستند ، فراهم نماید.
درفصل پنجم ، مسکن در ایل بختیاری بررسی شده است که مشتمل بر دو قسمت چادر و مسائل فنی و فرهنگی مربوط به آن بررسی شده و نحوه ی استقرار و ساخت آن و در قسمت دوم ساختمان های ییلاقی و مناطق قشلاقی و مسائل مربوط به آن بررسی شده است.
ساختمان هایی که در منطقه ی قشلاقی مورد استفاده قرار می گیرد ازدو نوع مصالح ساختمانی متفاوت یعنی ( سنگ ، گل ، چوب ) و ( خشت ، گل ، چوب ) ساخته می شوند. ساختمانهایی که از ( سنگ ، گل و چوب ) ساخته می شوند ، ( لیر ) و ساختمان هایی که از ( خشت ، گل و چوب ) ساخته می شوند ( تو ) نام دارند . چو ن بیشتر ساختمان های مورد استفاده کوچ نشینان ( لیر ) است ، نویسنده به توضیح این نوع ساختمان ها می پردازد .
ساختمان ها دارای دو قسمت متمایز است: قسمت مسکونی و قسمت نگهداری دام و انبار . قسمت مسکونی معمولا دو قسمت جداگانه دارد : یکی (لامردان ) و دیگری اتاقی است که در آن اعضای خانواده اقامت دارند . مردان ومیهمانان در لامردان اقامت می کنند .اتاق عمومی همان نقش اندرونی را دارد . این دوقسمت به وسیله ی چیدن لوازم زندگی ویابه وسیله ی دیواری کوتاه ازیکدیگر جدا می شوند .
در فصل ششم ، خوراک ایل بختیاری بررسی شده است که مشتمل بر دو قسمت نان و انوا ع پخت آن و مسائل فرهنگی مربوط به نان و قسمت دوم مربوط به انواع خوراک وشیوه های تهیه و مصرف آن است که مباحث مردم شناسی بل توجه کتاب است.
به سبب اقتصاد بسته ای که در جامعه ی ایلی وجود داشته ، خوراک اغلب خانوارهای عشایر ازمواد اولیه ای تهیه می شود که یا ازطبیعت اطراف به دست می آید یا اینکه حاصل فعالیت کشاورزی و دامداری خانوارهاست .
وابستگی این نوع زندگی به مواد غذایی خارج از تولید خانوارها ، با گسترش ارتباط بین بازارهای مصرف وتاحدودی بیشتر ازقبل شده است. الگوی مصرفی خانوارها نیز تغییر کرده و ازمقدار سهم مواد تولیدی خانوارها در الگوی مصرف به طور محسوسی کاسته شده است .
خوراک کوچ نشینان بختیاری ازدوقسمت کاملا متفاوت یعنی نان و خورش تشکیل میشود که نویسنده به توضیح آن ها می پردازد . غذاهایی که مورد مصرف خانوارها قرار می گیرد ، دارای دو منشا عمده است یکی غذاهایی که منشا گیاهی دارند ، دیگری غذاهایی که منشا حیوانی دارند.
لازم به ذکر است که تهیه گوشت مورد مصرف خانوارها ازطریق شکار وصید تا حدودی ازبین رفته و در حال حاضر و جود آن در الگوی مصرفی ازطریق فعالیت دامداری درون خانوارها تامین می شود.
در فصل هفتم کتاب ، پوشاک زنان و مردان بختیاری شرح داده شده است. نویسنده انواع لباس های خاص مردان و لباس های خاص زنان را توضیح می دهد . گرچه لباس بختیاریها از همان نوع پوشاک لری است ولی بر اثر مبادلات بازرگانی با شهرها و شکسته شدن بازار بسته ایل و ایجاد راه های ارتباطی پوشاک شهرنشینان نیز دراین جامعه نفوذ کرده است.
در نواحی قشلاق بختیاری ، پوشیدن لباس بختیاری بیشتر در مردان دیده می شود ولی در نواحی ییلاق ، پوشیدن لباس بختیار ی بیشتر درمیان زنان دیده می شود . همانطور که ذکر شد، لباس های تمام بختیاری ها تقریبا یک شکل است با این تفاوت که طوایف هفت لنگ بختیاری ازکلاه نمدی سیاه رنگ معروف به کلاه خسروی وطوایف چهار لنگ عمدتا از کلاه نمدی شتری رنگ معروف به کلاه دزفولی استفاده می کنند .
زنان بختیاری معمولا لباس های رنگارنگ می پوشند . زنان شاخه ی هفت لنگ ایل بختیاری ، به علت پایبندی به سنن ایل که احترام گزاردن به مردگان است ، اغلب سیاه پوش هستند . زنان هفت لنگ موقعی که بستگان خود را از دست می دهند ، تا پایان سالگرد لباس سیاه را ازتن خارج نمی کنند. اگر سالگرد پایان نیافته باشد وفرد دیگری فوت کنند ، ناگزیر لباس سیاه خود را همچنان بر تن نگه می دارند
در شاخه چهارلنگ ایل این رسم رایج نیست و زنان را اغلب با لباس های رنگارنگ می توان دید . پارچه های مورد استفاده برای تهیه لباس زنانه بستگی به منزلت اجتماعی زنان دارد ، در عصر حاضر نسبت به دوران گذشته لباس های گران قیمت کمتر مشاهده شده است.
در فصل هشتم ، حمل ونقل و ارتباطات بررسی شده است که مشتمل بر چهار قسمت مجزا است . درقسمت اول ، حمل ونقل جاده ای و آبی ، در قسمت دوم ، ارتباطات ، در قسمت سوم ، ایل راه های بختیاری و در قسمت چهارم کوچ و مسائل آن مورد بررسی قرار گرفته است که یکی از مهمترین بخش های زندگی کوچ نشینان است.
حمل ونقل جاده ای به سه طریق انجام می شود : حمل و نقل توسط انسان ، حمل ونقل توسط حیوان ، حمل و نقل با استفاده از وسایل نقلیه ی موتوری . که با گسترش راه های ارتباطی و ایجاد راه های اتومبیل رو در دهه های اخیر به وجودآمده است .
حمل و نقل آبی نیز به دو شیوه انجا م می گیرد : 1- استفاده از ( جره ) یا قرقره ، 2- استفاده از کلک . هنگام کوچ در هنگام عبور از گذرگاه های آبی در جاهایی که فاقد پل باشد ، معمولا از دو شیوه فوق استفاده می کنند که نویسنده به طور کامل شرح می دهد وسپس به توضیح قلمرو جغرافیایی ایل راه های شاخه هفت لنگ و چهار لنگ می پردازد وایل راه های آنان را نام می برد .
در قسمت چهارم همین فصل به بررسی موضوع کوچ می پردازد . عوامل موثر در کوچ را نام می برد . به بیان انواع کوچ و شیوه های کوچ می پردازد ، چگونگی کوچ سنتی و چگونگی حرکت و باراندازی درایل راه ها را توضیح می دهد و عواملی را که ممکن است کوچ را به تاخیر بیندازد ، بر می شمرد .در این فصل در جدول های جداگانه تعداد خانوار برحسب نحوه ی کوچ، نحوه ی مبادلات ونحوه ی حمل ونقل نیز مشخص شده اند .
در فصل نهم ، به بررسی های اقتصادی ازجمله محاسبه و برآورد ارزش افزوده ی بخش دامداری ایل و نیروی انسانی موردنیاز در دامداری می پردازد . بررسی هزینه و درآمد خانوارهای عشایر بختیاری ، هزینه های تغذیه دام ها و تخریب محیط زیست ازدیگر موضوعات این فصل است . همه این اطلاعات با رسم جدول صورت می گیرد .
نویسنده عوامل تخریب مراتع ، گون زارها و جنگل های بلوط را چرای بیش ازظرفیت مراتع توسط دام ها ، فروپاشی نظام ایلی جهت مدیریت کوچ ، ملی شدن جنگل ها ومراتع ، احداث راه ها و تامین سوخت می داند. قطع درختان بلوط و گون بیشتر جهت استفاده از زمین برای کشاورزی و تامین سوخت انجام می گیرد.
نویسنده در این فصل ، پیشنهاداتی را جهت حفظ محیط زیست ازقبیل : تکثیر واصلاح مراتع با مطالعه ی پوشش گیاهی منطقه ، تنظیم تقویم کوچ ، تقویت گارد مرتع و جنگل، تغییر الگوی سوخت مصرفی و تعیین عوامل بازدارنده ارائه می دهد .
در فصل دهم ، به بررسی های اجتماعی از جمله مسائل مردم شناسی و جامعه شناسی ایل پرداخته شده است. نقش زنان بختیاری در نظام کوچ نشینی ، وضع اشتغال زنان بختیاری ، نقش اجتماعی زن ایل بختیاری ، عوامل تعدد زوجات در میان مردان ، وظایف زن بختیاری در محل استقرار ییلاق و قشلاق و وظایف زن بختیاری هنگام کوچ مورد بررسی قرار می گیرند . مباحث تعاول درایل ، نقش سنگ در زندگی کوچ نشینان بختیاری، نقش بلوط در زندگی بختیاری ها ، و لوازم و ابزار زندگی کوچ نشینان ازدیگر موضوعات مطرح شده در این فصل است .
فصل یازدهم ، اختصاص به بررسی مردم شناسی یکی از طوایف گمنام بختیاری به نام ( دره کائدی ) دارد که در دره ای دور از دسترس به نام ( دره کائد ) در بخش میان کوه شهرستان دزفول استقرار دارند. این دره در میان کوه های واقع در مرز استان لرستان و خوزستان قرار دارد .
در بخش پایانی راه حل ها وپیشنهادهایی برای برنامه ریزان منطقه ای و سازمان های اجرایی تحت عنوان « عشایر بختیاری وبرنامه ریزی آن » ارائه شده است .
یعقوب احمدی چلویی
برگرفته از: انسان شناسی و فرهنگ
با آرمان پایندگی و سربلندی برای این مردم دلیر ایرانزمین ایل بختیاری.